Toponimos Galegos

TOPONIMIA DO CONCELLO DE BARALLA

 

ABELLEIRA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vale. De apicula, abella, mailo sufixo abundancial -eira. Colmea, trobo, enxame. Frei Martiño Sarmiento, na súa Viaxe a Galicia(1745), di que escoitou que chamaban así á planta de melisa porque as abellas gustan das súas flores brancas. F. Javier Rodríguez, no seu Diccionario gallego-castellano (1854), identifica a abelleira coa melisa, herba cuxo nome deron os gregos ás abellas. Di que tomada en infusión posúe propiedades tónicas, contra a dor de cabeza, boa para os nervios, dixestiva, diurética, contra a vertixe e o histerismo, os pálpitos do corazón, etc. Mais aclara que non debe utilizarse se vai calor, se un ten sede ou irritación. Tamén pode relacionarse coa abellana nux, abelá. 

ACEA

En Quintá. Acea vén do árabe al-saniya, muíño de roda accionado pola auga. Fraseoloxía: "Cando a acea está parada, non dá proveito nin gaña nada". "Máis vale acea parada que muiñeiro amigo". "Na acea, primeiro moe o que primeiro chega". "Non creas ao que vén da acea, senón ao que volve a ela". "O que está na acea moe, e non o que vai e non volve".

ACEA DO MAZO

Para o composto, ver Os Mazos.

ADRADOS

Lugar sementado de treito en treito, diseminado, pouco espeso, que carece de densidade. É o contrario de mesto. J. Cuveiro Piñol, no seu Diccionario gallego (1876), di que é o que está afastado. Outros autores din que se chama así a unha variedade da anguía. Carré Alvarellos fala dunha terra labradía, dunha leira. Nicandro Ares di que pode ser unha síncopa do antropónimo Adoratus.

ACIVIDO

Núcleo de poboación e monte pertencentes á parroquia de Covas. Pola aldea pasaba un dos camiños, atallo do Camiño Francés, que ía a Santiago de Compostela. Abundancial de acivro, latín Ilex aquifolium, "folla de agulla", arbusto ou arboriña que, usado como adorno navideño, case provocou a súa desaparición; o froito, alimento de determinados animais, é perigoso para o home polas súas características diuréticas e gomitivas. Segundo a lenda, posúe propiedades prodixiosas para atraer o amor.

O AGRO

Latín ager-agri, extensión pequena de terra cultivada. Mais tamén houbo o nome persoalAgrius.

AGRO DE ABAIXO

Topónimo de situación.

AGRO DE PEDREDA

Na parroquia de San Miguel de Neira de Rei, preto do castro da Condomiña. No ano 1932, cando a explanación para a construción dunha estrada, apareceu cerámica, mosaicos, restos de columnas de época romana e algunhas moedas de ouro e prata. Segundo me contou un veciño de Todón de Abaixo, en Becerreá, había unha cidade que foi soterrada debido a unha maldición divina. Polo lugar pasaría unn dos ramais da vía de Lucus aAsturica. O composto deriva do latín petra.

AILONGOS

Bascuas na súa Hidronimia paleoeuropea di que son moi numerosos os nomes de ríos europeos que empezan por Al-. Krahe relaciónaos cunha raíz indoeuropea *el-/*ol- ‘fluír’. Bascuas sinala que co tema dos hidrónimos prerromanos podemos relacionar Alongos (en Toén, Ourense), á beira do Miño, testificado como villa de Allonicos, probablemente un xentilicio de antigos nomes de pobos ribeiráns no Miño. Ailongos supostamente relacionaríase con Alongos, só que, neste caso, prodúcese unha ditongación no seu primeiro elemento, que quizais puidera ter unha explicación dialectal. Lembremos que na zona ancaresa temos aiga por aguia, por exemplo. De feito, Aigas e Folgueiras de Aigas en Navia de Suarna.

AIREXE

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. Variante de igrexa, latín vulgareclesia, edificio consagrado ao culto cristián. Caridad Arias faino derivar do xenitivo céltico Aressi, que deu Arisius ou Aresius.

ALTO DA CROA

A 634 metros de altitude sobre o nivel do mar. O orotopónimo denuncia a forma de coroa que presentan algúns montes. Ás veces, o vocábulo adoita sinalar un castro.

ALTO DA CRUZ

Do latín cruce. Pode facer alusión a un topónimo viario, cruce ou confluenza de camiños, ou ao símbolo relixioso cristián. Nas encrucilladas detéñense os enterros para orar polos defuntos. Nos cruces de camiños invocábase ao diaño e tamén se manifestaban as ánimas e a Compaña. Mais, nas encrucilladas curábase o mal de ollo e o angaraño, e prendíanse as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán, ademais de seren un lugar propicio para os rituais de fecundación. Relacionada coa cruz, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. Cómpre lembrar que os enterramentos efectuábanse á beira dos camiños e nas encrucilladas (meniños que morrían sen bautizar, suicidas, etc.), o que dá idea do medo histórico que estes lugares infundían pola noite. Tampouco é infrecuente atopar cruces insculpidas nas penedas (petroglifos), ben de factura prehistórica, que vén a ser a representación esquemática da figura humana, ou ben de época medieval que servía para sinalar as lindes dunha terra. 

ALTO DE EIROA

A 832 metros de altitude sobre o nivel do mar. Diminutivo de aira, latín area, espazo de terra firme ou empedrada con laxes, próximo á casa, utilizado para mallar os cereais, secar os legumes e outros usos.

ALTO DA MOCHA

Para o composto, ver A Mocha.

ALTO DO PEREIRO

A 626 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto pode facer alusión á pereira silvestre, pyrus communis, que ten como froito o pero, latín pirum. Para Elixio Rivas tamén pode derivar do latín petrariu, de petra, pedra, sitio pedroso e elevado. Gonzalo Navaza di que pereira e pereiro poden ser, nalgún caso, variantes de pedreira e pedreiro.

ALTO DE SAN GREGORIO

Sobre el érguese a igrexa de San Salvador de Piñeira. Recibe o nome porque alí había unha capela posta baixo o padroado deste santo. San Gregorio naceu en Roma no ano 540 e morreu na mesma cidade no 604. Foi o sesaxésimo cuarto papa da Igrexa católica; é considerado como un dos catro pais da Igrexa. Outro San Gregorio, chamado o "taumaturgo" (que fai moitos milagres), naceu no ano 268 preto do Mar Negro; de xove tivo que viaxar a Palestina onde coñeceu ao famoso teólogo Oríxenes.

ALTO DE VALÍN

A 784 metros de altitude sobre o nivel do mar. Diminutivo de val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. Caridad Arias di que provén do antropotopónimo Valinusou Balinus.

ALTO DA XIMIEIRA

A 602 metros de altitude sobre o nivel do mar. O Dicionario de Dicionarios recolle os termos seimeira e saimeira para se referiren ás fervenzas. Sabemos que na zona da Fonsagrada chaman seimeiras ás caídas de auga e Aníbal Otero rexistra a voz saimeira no municipio de Ribeira de Piquín. En Asturias reciben o nome de salimeiras (Grandas de Salime sería un exemplo ilustrativo). Elixio Rivas di que a súa orixe podería ser unha raíz indoeuropea hidronímica Sar-/Sal- que daría lugar ao radical Sam-. En Coimbra hai un regueiro, o Samia, co sufixo –ía usual en hidrónimos indoeuropeos. Da evolución Sam-ía > Sámia > *Saima > Seima, pode vir seimeira. Na voz ximieira parece que se produciu primeiro unha metátese vocálica (*semieira) e logo unha palatalización do s- inicial e da vogal pretónica por influxo do ditongo tónico (Ximieira). En Pontevedra existe Samieira, topónimo máis conservador e menos evolucionado a partir da forma *Sámia.

OS AMIEIRAIS

Lugar poboado de amieiros. A alnus glutinosa, árbore que medra preto de augas correntes, de aí a relación coa raíz céltica *amen, corrente de auga, relacionable tamén co étimo latino -am (amnis, río). Coa súa madeira facíanse eixos para carros, pratos, cuncas e zocos. Entre outras aplicacións medicinais, as follas son boas para os pés cansados. Unha mostra da riqueza do noso idioma dánolo a ristra de nomes que recibe esta árbore: ameneiro, abeneiro, umeiro, samoeiro, amineiro, avineiro, amieira, arche, amineira, aveneiro... Árbore coñecida popularmente como o pau do demo. 

A ANTIGA
Na parroquia de Covas. Preto do río Neira. Reciben este nome un grupo de fincas polas que discorría un camiño que comunicaba as aldeas de Penouta, Acivido e Santo André.  

ANSAREO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. Semella facer alusión a unha *(villa) Ansarii, pertencente a un posesor medieval de nome Ansarius ou Ansaredus.

ARANDEDO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Constantín. Co sufixo -etum >-edo, indica un lugar poboado de arandeiras, plantas cuxo froito é  o arando, que segundo Corominas ten unha orixe incerta.

ARANZA (SANTIAGO)

Nome da parroquia. *(Villa) Arantia, dun propietario agrícola que atendía polo nome deArantius. Non falta quen o identifique cun hidrotopónimo de orixe prerromana *ar-, *er-, "moverse (rápido)". Segundo Nicandro Ares Vázquez, é un nome de ascendencia moi antiga, xa que xa no século I Silo Itálico, no seu canto épico das guerras púnicas, menciona a un individuo indíxena que se apelidaba Aranthicus/Aranticus, o cal remite ao antropónimo Arantius. Santiago o Maior, coñecido tamén como o Zebedeu, foi discípulo de Xesús. Segundo a tradición foi no ano 33 cando pisou por primeira vez a Gallaecia para evanxelizala. Fóra dos Evanxeos, só aparece nomeado nos Feitos dos Apóstolos, cando é martirizado en Xerusalén no ano 44 por orde de Heródes Agripa. Será no ano 813 cando o ermitán Paio descubra a suposta tumba no monte Libredón, onde o enterraran os discípulos que arrivaran co seu cadáver a Iria Flavia (Padrón), nun lugar onde xa existía unha necrópole precristiá e onde logo se ergueu a catedral. Hai quen asegura que os restos venerados na catedral son os de Prisciliano, o famoso heresiarca galego do século IV. No lugar apareceron unhas lápidas votivas adicadas, unha por Xúpiter Óptimo Máximo ao deus Dionisio e outra á deusa Tutela. Esta última, desaparecida, foi atopada en Aranz de Sanz, localidade non identificada que Hubner sitúa en Aranza e cuxo texto en latín, unha vez traducido, dicía: "A Tutela por Lucius Antonius Avitus cos seus sete fillos e Zozima, liberta, por unha promesa".

AS ARCAS

Latín arca, caixa coa tampa chata. Tamén depósito de auga. Mesmo pode identificar un primitivo enterramento megalítico. Na zona tamén lle chaman arca a unha construción de pedra de forma rectangular que situaban entre unha presa e a canle do río para capturar troitas.

O ARCO

A 618 metros de altitude sobre o nivel do mar. Latín arcus. Elemento arquitectónico en forma de curva que, por veces, nomea edificios relixiosos que presentan elementos construtivos en forma de arco. Por veces pode denunciar un asentamento ou un enterramento megalítico.

AREAL

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Miguel de Neira de Rei. Do latín arena, area. Cheo ou cuberto de area. 

ARQUEIRA

Alusión a un terreo en forma de arco, curvo. Pódese relacionar co latín arca, mámoa, sepultura megalítica, ou cunha (villa) Arcaria dun posesor de nome Arcarius.

ARROXO (SAN XOÁN)

Nome da parroquia. Segundo o Glosario de voces galegas de hoxe (1985) de Constantino García González, nomea unha extensión grande de monte baixo. Para J. Piel, ladeira escarpada. Corominas di que arrugium é un vocábulo prerromano citado nun documento do ano 775. Antón Santamarina identifícao co latín arrugium, de arrugia, alusión á canle construída polos romanos para o lavado de mineral, voz que Plinio, en palabras de Ares Vázquez, toma dos indíxenas da Península Ibérica. Algún autor di que vén de agrum rubeum, campo roxizo. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". Nesta parroquia consérvanse os restos dunha calzada romana en bo estado.

ARXILEIRO

Lugar de onde se extrae a arxila, latín argila, a substancia mineral que, unha vez mesturada con auga, forma unha pasta moi moldeable que se volve dura se se coce. Emprégase para facer obxectos de louza ou esculturas.

ÁSPERA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Lebruxo. Latín aspera, terreo irregular, abrupto, accidentado, áspero, escarpado. A áspera, asperula arvensis L., é tamén unha planta da familia das rubiáceas. Para Nicandro Ares podería ser unha (villa) Aspera, propiedade de Asper.

AUGAS BRANCAS

Do latín aqua e alba.

BALAMEÁN

Látín vallis medianu, val mediano ou do medio.

BALDRAGA

Correa con que se ata a porción do liño á roca. Tamén persoa que non coida o seu aspecto.

A BALSA

Voz prerromana balsa, depósito de auga, natural ou feito polo home, para recoller a auga; lugar enchoupado. 

BARALLA (SANTA MARÍA MADANELA)

Nome da parroquia polo que é coñecido o concello dende o ano 1975. Nos últimos cen anos, a demografía do municipio (antes Neira de Xusá) diminuíu en máis de 4.000 habitantes (dos 7.250 que tiña no ano 1910, pasou a ter pouco máis de 2.800). Preto da capital municipal algúns historiadores sitúan a mansio Timalinum do Itinerario de Antonino de onde procederían dúas lápidas votivas atopadas na parroquia de Aranza. Nun documento do ano 1179, na venta dunha propiedade entre Baralla e Constantín, alúdese ao camiño da seguinte forma: "Loco nominato Aer de Abadessa... per terminum de ipsa via antiqua", en referencia a unha antiga vía, posiblemente romana. O que na actualidade é Baralla, antes foron os concellos de Neira de Rei e Neira de Xusá. Aínda que o topónimo adoita identificarse co latín varalia, lugar cercado con varas, Caridad Arias di que sería así se o nome fose latino. Mais para este autor ten a orixe no antigo nome persoal de orixe céltica Vara ou Bara, con derivados Varalius, Varillis ou Barillus. Unha versión local atribúeo incluso ás pelexas que, supostamente, se producían nunha taberna do lugar (barallar, rifar). Segundo Nicandro Ares, paralia, "país ou rexión marítima", puído orixinar Baralla, que como nome de pobo só se atopa en Galiza, que se podería identificar coa divindade Ianus Paralionecus que apareceu nun exvoto localizado en Lugo no ano 1910, adicado por Caelius Rufinus. Contiúnua don Nicandro que en principio sería un grecismo parálios -os, composto de para, cara a, xunto a, e bals-balós, mar, sal, mais o único atranco sería que a cidade de Lucus non está xunto o mar, polo que o nome paraliapara Baralla pode atopar dificultade. Por outra banda, resulta evidente o paralelismo de Baralla con baralla (o xogo de cartas) que Corominas recolle no seu Diccionario etimológico de la Lengua Española. Barallar significou en principio rifar, pelexar, logo resolver, confundir, mesturar, acepción que é frecuente ata finais do século XVI cando xa aparecen outros significados. Tamén pode vir, como se indicou máis arriba, de varale,varalia, vara, confirmándose isto co portugués baralha, canizo onde se poñen a escoar os queixos frescos. Continuando coa tese de Ares Vázquez, o naturalismta Plinio, seguindo a Teofrasto e Dioscórides, di que o terceiro xénero da adormideira silvestre é o tithymalon, ao que outros chaman mécon ou paralion. Paralium neutro en plural dá paralia, e Baralla será un lugar onde hai aquela planta, estea ou non xunto o mar. Por outro lado, otithymalis pode dar Timalino, identificado coa mansión romana que algúns investigadores sitúan nas proximidades de Baralla. Quedaría así reducido o Ianus Paralionecus a Baralla; aínda que a inscrición apareceu en Lugo, o adicante, Caelius Rufinus, podía ser orixinario de Baralla. Nun documento do ano 1125 pódese ler: "...in valle de Pineira, ripa de Neira, villa que voitant Baralia". Madanela, topónimo haxiográfico. Segundo os distintosEvanxeos (sinóptico, de San Xoán, apócrifo e de María Madanela) a Madanela era unha seguidora de Xesús á que curou tras expulsarlle sete demos. Seguiu a Cristo na súa predicación. Os fieis cristiáns, sexan das igrexas católica, ortodoxa, oriental siríaca, copta, armenia ou etíope considéranna “Apóstolo dos apóstolos”. Dise que por seren a única persoa que permaneceu ao pé da cruz cando todos o abandonaran, Xesús elixiuna como a primeira en anunciarlle a súa Resurrección. Resulta curioso que a Igrexa a considere unha prostituta arrepentida cando en ningún lugar das distintas versións dos Evanxeos se fai alusión a ese feito. Étimo tamén aplicado a unha persoa que, sen motivo, anda aflixida. Madanela é a forma grega de Migdal, torre en hebreu. Máis esas, tamén pode ser unha alteración de "medanela", logo cristianizado, que pode denunciar un lugar onde houbo enterramentos megalíticos. Segundo o Diccionario de Madoz (1845), o camiño que dende Madrid se dirixía cara a Coruña tiña boa ventilación e clima saudable, se ben se padecían febres e pulmonías; a poboación posuía algúns mesóns con medianas comodidades e a escola estaba sostida coas gratificacións dos pais dos alumnos; os camiños, agás a devandita estrada en mediano estado de conservación, eran todos locais. Había unha fábrica de papel de moi boa calidade xunto o río Neira e que debeu de deixar de funcionar a principios do século XX; pertenceu a Ramón Osorio Pita da Veiga, por herencia do seu pai Osorio Pardo de Aguiar. No ano 1917 formouse en Baralla un grupo galeguista liderado por Evaristo Correa Calderón (impulsador de El Eco de Baralla), que participara na fundación das Irmandades da Fala de Lugo, que bautizaron co nome de Irmandade Galega de Baralla. Deste grupo formaban parte Paulino Pardo de Neyra, represaliado polos fascistas ao remate da Guerra Civil, Casiano Díaz Moreno e Faustino Cela que, perseguido, tivo que fuxir. O Evaristo Correa comprometido co nacionalismo e a liberdade, mudou a súa traxectoria política no ano 1936, afilíandose á Falange Española.
O territorio de Neira de Xusá estaba dividido en tres xurisdicións: na de Baralla exercía señorío o conde de Lemos, se ben era partícipe en Constantín a Encomenda de San Xoán de Portomarín; na de Neira de Rei, o conde de Grallal de Campos, e na de Pacios, os señores de Seixas e Valcarce.  

BARRIO DE ARRIBA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Piñeira. Barrio deriva da palabra de orixe árabe barri que designa un lugar situado ás aforas, no arrabalde. Cabeza Quiles, citando a L. Meruéndano, di que Barrio Novo e Rúa Nova poden referirse a un asentamento xudeo. Segundo Eladio Rodríguez, Barrio é un apelido tipicamente hebreu.

A BARROSA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Do prerromano barro, lama, fango, que non debemos confundir co barrum céltico, barreira, estacada.

BASE

Pode facer referencia tanto a un terreo chan, descansado, como a unha *(villa) Bagipertencente a un posesor medieval de nome Bagus. Tamén asento sobre o que se pon a columna ou estatua.

BASILLE

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Pousada. *(Villa) Basilii, dun posesor de nome Basilius. A mediados do século XVI, Basille figura como correspondente á xurisdición do conde de Lemos, marqués de Sarria, e que no ano 1559, o mosteiro de Penamaior fixo un foro a favor de Vasco de Neira e da súa muller María Fernández de Castroverde, das casas e herdades de Basille, Cellán e Barcia; no outorgamento da escritura comparece Frei Hernando de Espinosa, como procurador do dito mosteiro. Nunha testemuña do ano 1573 a instancia do mosteiro de Penamaior, consta que sendo alcalde ordinario do Concello de Neira de Xusá Ansenxo Diz de Cedrón, notifícase a María Fernández, en ausencia do seu marido por non atoparse presente, un requerimento para levar a cabo o apeo de bens, ao que a muller responde que o seu marido non estaba na súa casa, nin na xurisdición, xa que "andaba ausente moitos días, por enemistades que tiña nesa terra de persoas que lle tiñan xenreira". 

BERSELOS (SAN MARTIÑO)

Nome da parroquia. Posible antropotopónimo de orixe incerta. Segundo Nicandro Ares Vázquez, a mención máis antiga está nun sospeitoso documento de Samos do ano 997, no que se cita unha aiuntione per Osello e Sanctus Martinus de Peroselo. No 1110 figura unha Geloira doando ao mosteiro de Samos a vila de Lagenas (Laxes) indicando os términos de Covas, villa de Sancta Eolalia (Ribadeneira), portum de Naria (río Neira) contra Arenza(Aranza) onde lle chaman Carriceto (Carracedo), Carrale de Iusana (Carral de Baixo), ata os terminos de Beroseli. No 1175 unha  bula do papa confirma a xurisdición de Samos sobre a ecclesiam Sancti Martini de Breselos. Continúa don Nicandro que se fose fiable o nome Peroselo, poderiamos supoñer un antropónimo cristián de carácter hipocorístico e de humildade non constatado Perosellus, co sufixo diminutivo -ellus, engadido ao adxectivo perosus, aborrecido, odiado. Martiño vén de Martinus, "adicado ao deus Marte", latín Mars/Martis, o deus da guerra, nome de orixe pagá moi frecuente en Galicia que os cristiáns aceptaron pola popularidade do bispo de Tours. 

BIDUEDO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pedrafita de Camporredondo. Debetuletum. Lugar poboado de bidueiros, latín betula pendula, árbore da familia das betuláceas.

A BIDUEIRA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. O primeiro estudo sobre a abidueira ou bidueiro débese a Fr. Martiño Sarmiento quen, no ano 1759, no seu traballo Sobre a Betula ou Bidueiro di que no século XVIII aínda non se relacionaba o bidueiro coa betula latina. Para algúns pobos prehistóricos tiña carácter sagrado. Na Idade Media asociouse á bruxaría porque baixo del medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno; tamén recibiu este sobrenome porque a súa casca era utilizada como pergameo. Segundo a lenda, críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Mais tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma, gota, mal de pedra e enfermidades do ril. A documentación máis antiga sobre esta árbore data do ano 887.

BOLAÑO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Piñeira. Lugar onde abundan o pasto para o gando. Tamén se chama bolaño ao proxectil de pedra toscamente labrada que lanzaban as primitivas pezas de artillaría. Filgueira Valverde e outros autores di que nalgunhas parte de Galiza chaman así ao xastre. Para Carré Alvarellos é un diminutivo de bouza, latín baltea, terreo sen cultivar e cheo de maleza. Para Nicandro Ares Vázquez vén do nome persoal Bullianus.

BOU FURADO

O primeiro elemento semella unha deturpación da base precéltica *boi, pedra. Para outros autores viría da voz gala bou, vaca, ou do latín bos, bovis, boi. O composto deriva do latínforatu, furado, por analoxía cova; tamén paso terrestre. O topónimo denunciaría, pois, unha cova rochosa.

O BOUCELO

Do latín bucello, diminutivo de bucca, boca, alusión a un paso ou porto entre montañas. Para Carré Alvarellos e Franco Grande é tamén un diminutivo de bouza.

OS BOUZALLOS

Diminutivo de bouza, latín baltea, terreo sen cultivar e cheo de maleza. Terreo inculto poboado de matogueira.

A BURRIQUIÑA

Burra pequena.

BUSTO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Latín bustu, sitio onde queimaban ou enterraban os cadáveres que logo debeu dar, non sen certos inconvenientes filolóxicos, como ben apunta Cabeza Quiles, o galego busto, extensión de terra destinada ao pasto para o gando. Para o P. Sarmiento sería unha derivación do vocábulo latino bos, boi; para outros autores viría da voz gala bou, vaca. Tamén identifica un lugar ermo. Verbo desta última acepción, Eladio Rodríguez, citando a Rodríguez Elías, di que a fasquía inhóspita do terreo puido deberse a que as piras formadas para incinerar os cadáveres se ergueran varias veces nun mesmo sitio, deixando o chan queimado, sen vexetación e cuberto de cinza; ou de teren elixido eses lugares. 

CACABELOS

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vale. De Cacabellus, diminutivo decaccabus, voz latina que, segundo Cabeza Quiles, vén a significar ola ou pucheiro que, por unha metáfora orográfica, daría a etimoloxía de fondal ou depresión. Funcionou como sobrenome persoal Cacabus.

O CACHÁN

Filgueira Valverde e outros autores falan dun home mulleriego. Eladio Rodríguez e Franco Grande do espírito da luxuria. Constantino García González do carneiro vello que de noite topa contra a porta. Tamén é un dos nomes do diaño. Caridad Arias identifícao co nome céltico Caccanius. Ou, segundo Nicandro Ares Vázquez, un alcume persoal, derivado de cap(u)la, cacha, ou *cacculus, cacho.

CADAVAL

Quizais orixe prerromana. Toxal queimado que aínda conserva os troncos chamuscados. Antigas superficies queimadas.

A CADAVEIRA

Mesma etimoloxía que cadaval. 

O CALEIRO

Condución pouco profunda que se fai na terra para levar a auga. Camiño estreito, fondo e pendente entre elevacións do terreo. Tamén aplicado a un lugar onde se extrae o cal, latíncalx, -cis, ou o forno onde se queiman esas pedras.

A CALVELA

Núcleos de poboación pertencentes ás parroquias de Ferreiros e Vilartelín. Diminutivo de calvo, latín calvus, lugar exento de vexetación; altura calva e rochosa; herdade que non ten nada plantado.

O CAMIÑO

Latín vulgar camminu, sitio polo que se pasa cando se vai dun lugar a outro. Ata non hai moitos anos, a reparación dos camiños corría a cargo dos veciños que, ademais da man de obra, achegaban ferramentas e medios de transporte; a participación nos traballos era obrigatoria, o incumprimento dese deber, agás causa xustificada, podía carrexar a imposición dunha multa. 

CAMPO CARNEIRO

Latín campu, extensión máis ou menos ampla de terreo situado, xeralmente, fóra das poboacións. O composto nada ten que ver co macho da ovella. Deriva da base precéltica*carn, pedra. Mais, botando man do Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellano (1958)de Eladio Rodríguez González, o vocábulo faría alusión a un osario, depósito de ósos exhumanos dos cemiterios. O carneiro do lobo era un imposto que pagaban os labregos que tiñan ovellas, para dar como premio aos cazadores de lobos pola matanza destes. E ocarneiro negro acompaña por veces á Santa Compaña, a procesión nocturna de ánimas en pena.

CAMPO DA FEIRA

Latín feria, día de mercado en datas fixas. Lugar onde se celebran.

CAMPO DA FILLOA

A filloa, latín foliola, consiste nunha masa moi fina feita con ovos, fariña e leite ou sangue de porco que, logo de fritila nunha tixola, se condimenta con zucre ou mel.

CAMPORREDONDO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pedrafita de Camporredondo. Latíncampus rotundus, alusión á redondez do terreo.

O CANDEDO

Lugar poboado de candos, rebento grande do castiñeiro. Para Moralejo Lasso deriva decandanetum, póla seca, árbore queimada.

OS CANEDOS

Canaveiral, lugar plantado de canaveiras. De canna, co sufixo -etum.

CANEIRO

Portelo para acceder aos prados persoas e carros. Pasaxe estreita nun curso de auga. Tamén aparello colocado nos ríos para pescar.

CAPELA

Oratorio edificado, habitualmente, nun sitio ermo e despoboado. Vén do latín cappela, derivado de cappa, referencia ao pedazo de capa que San Martiño deu a un pobre. Para máis información sobre as capelas do concello pódese ver a entrada deste mesmo blogue adicado ao Patrimonio Relixioso. 

O CAPELUDO

Monte que no seu cume remata na forma dos palleiros. Pertencente á carapucha dos freires que, por analoxía, pode facer referencia á néboa cando cubre ou oculta un terreo. Mesmo poderiamos atoparnos diante dun haxiotopónimo, dunha variante de capelo, capucho de cor vermella co que se cubren os cardenais e que aludiría, polo tanto, a unhaherdade propiedade da Igrexa. Segundo Xosé Luís Franco Grande, no seu Diccionario galego-castelán (1972), é un nome despectivo que se dá aos espíritus malignos que se apoderan dos posesos.

CARBALLAL

Núcleo de poboación e monte pertencente á parroquia de Covas. Voz prerromana *carb, pedra, planta nada entre pedras. Terreo poboado de carballos, latín quercur robur; a especie, robur é o nome dado polos romanos a certas árbores de madeira dura de boa calidade que se utilizou para as doelas dos bocois, na construción naval, etc. A casca, moi rica en tanino, utilizábase para o curtido do coiro. No toro críase un lique con que se tinguían os tecidos, cocéndoos en auga con cinza. Na antigüidade ao carballo considerábanno coma unha árbore sagrada, ademais de curar a sarna, as quebraduras dos nenos, o lumbago ou enfermidades contaxiosas, tamén agochaba a pedra do raio polo que se consideraba unha árbore purificadora. Segundo Strabón, historiador grego nacido no ano 63 a.C., os castrexos comían durante boa parte do ano pan de landra, o froito do carballo, afirmación dirixida, sen lugar a dúbidas, a menosprezar a economía dos "bárbaros" do Noroeste e así xustificar a invasión romana.

OS CARBALLALES

Mesma etimoloxía que Carballal.

CARBALLEDO

Núcleos de poboación pertencentes ás parroquias de Penarrubia e Vilartelín. Mesma etimoloxía que Carballal.

A CARBALLEIRA

Mesma etimoloxía que Carballal.

CARBALLO DE LAMA

O composto vén do prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Prado húmido. Lameiro.

CARRILEIRA DA PEDRA

Derivado do latín carrile. Semella facer alusión ás pegadas deixadas sobre a rocha polos carros. Para Marcial Valladares, no Diccionario gallego-castellano (1884), corte, máis ou menos grande, feito nun muro para pasar os carros. O composto vén do latín petra.

OS CARRIZAIS

Variante de carregal, latín carricale, lugar onde abundan os carrizos, latín carriceu, planta gramínea, especie de cana, que medra na auga formando canaveirais.

O CARROCHEIRO

Lugar onde abundan os carozos, a espiga do millo despois de debullada. Ou á parte dura que encerra o froito do piñeiro; as carozas eran utilizadas para facer o  lume pola súa boa combustión. Tamén pode derivar da base preindoeuropea *car, rocha, referido a un lugar pedroso.

CASA DO AGRO

Latín casa. O composto vén do latín ager-agri, extensión pequena de terra cultivada. Ou do nome persoal Agrius, casa de Agrius.

CASA DA AIREXE

Na parroquia de Guimarei. Situada a carón da igrexa parroquial. Para o composto, ver Airexe.

CASA DAS CAMPAS

Campa, campo, latín campu, pero de extensión máis ampla. Para Luis Aguirre del Río (1858) e outros autores, lápida sepulcral, a coberta do sepulcro.

CASA DO CASAR QUEIMADO

En Santa Cruz do Picato. Construída no século XVII polo párroco de Santiago de Lugo Miguel Fernández de Neira. Casar deriva do latín casa, explotación agro-gandeira formada por unha vivenda principal e outras construcións anexas; casa rústica coas súas propiedades. O último elemento fai alusión a antigas superficies queimadas, terras cineratas, onde se queima a broza para logo cultivalas, ou se cadra un lugar destinado a facer piras rituais, ou incineracións sepulcrais.

CASA DO CASTRO

En Espiña, parroquia de Pacios. Para o composto, ver Castro.

CASA DOS CORREAS

Situada en San Miguel de Neira de Rei, data do ano 1850; no portón figura a pedra armeira da familia. O étimo, do latín corrigia, utilizado como apelido, pode facer referencia ás tiras longas e estreitas de coiro ou doutro material que se utiliza para atar, ou nome de plantas, correa, correola.

CASA DA COSTIÑA

O composto é o diminutivo de costa, latín costa, terreo en pendente, xeralmente referido a un camiño. 

CASA DO COUTO

Raíz latina cautum, couto; terra acoutada, vedada ao gando; conxunto de lugares, aldeas ou parroquias pertencentes a un señor, mosteiro, etc; terreo comunal.

CASA DE FAREXE

En Pousada. Construída cara o ano 1810. De novo varias suposicións. O primeiro que hai que sinalar é a presenza en Castro Caldelas dun Casfarexa, moi próximo pois a este Casa de Farexe. Puidera relacionarse cun antigo posesor. De feito, aí temos a raíz xermánica*fara que Ferrín defende como ‘dominio dunha familia’ ou ‘estirpe, familia, caste’, isto é, como palabra sueva e específica da Gallaecia, abrindo unha nova vía para aqueles topónimos Fara- que non poden interpretarse a través do gótico faran, alemán modernofaharen ‘viaxar, moverse polo territorio’ [Faramontaos (habitantes situados nos chans fóra das montañas)]. Así, por exemplo, Faramello (de Fara Aemilius). ¿E Farexe? O seu sufixo non parece anunciar ningún tipo de nome propio, é máis, conduce máis ben aos numerosísimos Airexe ou A Eirexe (presentes en Baralla) procedentes supostamente dun étimo ECCLESIA. Agora ben, tamén existe o étimo FAR, FARRIS ‘trigo, fariña’, que abriría tamén outras alternativas en canto á súa orixe e significado e que se vincularía co anterior Faliña. Hai quen defende que provén de farinam, fariña.

CASA GRANDE DA ÁSPERA

Na parroquia de Lebruxo. Ver Áspera.

CASA GRANDE DE QUINTÁ DE RIBA DE NEIRA

En Quintá de Riba de Neira. Citada no século XVI. Quintá pode derivar do latín quinta, grande propiedade rústica con casa e terreo de cultivo. Extensión de terreo cultivado. Quintas partes dos froitos entregados aos donos dunha propiedade. Tamén pode facer referencia a unha *(villa) Quintia ou Quintiani dun posesor medieval de nome Quintiusou Quintianus. Riba deriva da voz latina ripa, ribeira máis ou menos característica dun río ou regueiro. Neira vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga.

CASA GRANDE DOS VALES

Na parroquia de Vilarpunteiro. Conserva un arco de medio punto. O composto é plural de val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas.

CASA GRANDE DE VILANOVA

Na parroquia de Vilartelín. Con portada de acceso con arco de medio punto brasonado coroado por pináculos. O último elemento deriva do latín villa, pequeno núcleo rural, e o adxectivo nova.

CASA DA IGREXA

En Guimarei. Situada a carón da igrexa, latín vulgar eclesia, asemblea, edificio consagado ao culto cristián. 

CASA DO LIÑAR

En Constantín. Alusión a unha vivenda situada nun lugar plantado de liño, latín linu. A confección de prendas de liño vén en Galicia dende a antigüidade. Dise que os romanos utilizaban o liño galego para as embarcacións e que, transcorridos os séculos, chegou a competir co de Flandes. 

CASA DO OUTEIRO

Latín altariu, sitio elevado. Tamén penedía, lugar onde abundan os penedos. Nome xarecollido na súa forma actual no século X no mosteiro de Celanova.

CASA DA PENA

Na parroquia de Penarubia. De grandes dimensións, presenta dúas artísticas reixas coroadas con medallóns con figuras humanas. O composto vén do céltico penn e latínpinna, pedra grande que sobresae no terreo.

CASA DA PONTE DE NEIRA

En San Miguel de Neira de Rei. Recibe o nome por estar preto da ponte que cruza o río Neira.

CASA DA PONTE DE SENRA

Caridad Arias asegura que o vocábulo ponte non sempre deriva de pons/tis, a construción que permite pasar dun lado a outro dun río, etc., senón que viría dun nome persoal, posiblemente de Pontidius, ou dunha divindade vencellada á auga. O último elemento vén da voz céltica senara, campo de cereais; extensión dunha terra de cultivo onde varios veciños posúen leiras, mesmo de aproveitamento comunal. Sinónimo de seara. Xulio Pardo de Neyra, na súa Historia do concello de Baralla. Pazos e fortalezas de Neira de Xusá (1998), di que preto da Casa da Ponte de Senra, mansión que ata o ano 1893 formaba parte da parroquia de Santo Estevo de Neira (unida a San Xoán de Arroxo e San Pedro de Teixeira), na derradeira reforma eclesiástica deixou de pertencer á de Santo Estevo para pasar a formar parte da parroquia de Santa María Madanela de Baralla.

CASA DO PORTO

O composto deriva do latín portu, paso natural entre montañas.

CASA DE RÍO BUSTO

O composto vén do latín rivu, corrente de auga, e bustu (ver Busto). 

CASA SALVADOR DE NEIRA

Situada fronte á antiga igrexa parroquial coa que se unía por medio dun pasadizo elevado.

CASA TORRE DE BASILLE

Edificio do 1630 de tres andares que presenta dous escudos, un deles cunha inscrición que di: "Esta obra se iço ano de 1630". O Madoz di que en Pousada existían os restos do pazo de Tello de Neira, de quen se conta que foi o rei a pronunciar o seu castigo, suceso descrito no século XV por Llaguno y Amirola no seu Sumario de los Reyes de España, quen apón o castigo a Afonso VII, por tomar pola forza a terra e a filla dun labrego. Asegura Amor Meilán que Lope de Vega inspirouse nesta historia para escribir O mellor alcalde o Rei. Conclúe Vázquez Seijas conclúe que o tal Tello de Neira sería o señor do pazo, coñecido despois como casa torre de Basille. Para o último elemento, ver Basille. 

CASA TORRE DE LAMAS DE MAZAÍLLE

Na parroquia de Pacios. Pertenceu a Men Rosón no primeiro terzo do século XVI. O seu neto, Sancho Rosón de Neira, fundou o vínculo da torre e couto no ano 1591, fundación que foi confirmada pola Real Chacellería de Valladolid. Para o composto, ver Mazaílle. 

CASA TORRE DOS NEIRA

Non existen probas arqueolóxicas nin escritas sobre a existencia desta torre, o que non é atranco para a Xunta de Galicia de tela catalogada como Ben de Interese Cultural. Curiosamente figura en varias guías turísticas. 

CASA TORRE DE PIÑEIRA

En documentos antigos tamén figura citada como Torre do Corral de Cadórniga. Edificio formado por vivenda e torre, de catro andares e duns trece metros de altura, construída en cachotaría de granito e lousa. O corpo da vivenda consta de planta alta e baixa, en cuxo muro esquerdo vese unha pedra armeira cun só campo ocupado cun brazo armado dunha espada espida, con coroa condal, cargado de bandeiras e símbolos, o que fai supoñer, segundo Vázquez Seijas, que a linaxe proveña dos Bolaño. No interior dispón de varias dependenzas. A finais do século XVIII eran os seus donos Manuela de Boado e o seu marido Francisco Vázquez Cadórniga, da casa de San Martiño do Río, en Láncara, sucedéndolle o seu fillo Manuel Vázquez Cadórniga, casado no ano 1824 con Manuel Quiroga y Porras, dona das casas de Neira (O Páramo) e Cerdeda (O Corgo). No 1877 pasaou ao seu fillo Constantino Vázquez Cadórniga. Ao morrer sen descendencia, pasou a outros familiares. No ano 1940 foi enaxenada ao veciño de Piñeira Manuel García Fernández. Propiedade privada en deficiente estado de conservación. Para o último elemento, ver Piñeira. 

CASA TORRE DE VILAMEIXE

Conserva unha torre cadrada con tres andares onde se pode ver unha pedra armeira cos seis roeis dos Castro que exercían xurisdición. Datada no primeiro terzo do século XVI, pertenceu aos Neira que entroncaron cos Saco do pazo e coutro de Cedrón, no concello de Láncara. A principios do século XX era a súa propietaria Carmen García de Blanes e Miranda. Para o último elemento, ver Vilameixe.

CASAR DE MONÍN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Casar deriva do latín casa, explotación agro-gandeira formada por unha vivenda principal e outras construcións anexas; casa rústica coas súas propiedades. O casal ou vilar xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria. O composto semella facer alusión a un casale Munnini pertencente a un propietario medieval.

OS CASARES

Plural de casar.

OS CASARÓNS

Aumentativo de casa, latín casa.

AS CASETAS

Diminutivo de casa, latín casa, co sufixo do latín vulgar -etta, variante de -itta.

O CASETO

Construción pequena de madeira ou doutros materiais.

O CASOIRO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Segundo os distintos autores consultados, o étimo fai alusión a un casamento, a unha voda celebrada sen reflexión. 

O CASTELO
Pequeno outeiro situado xunto a ponte de Covas. Aos seus pés hai varias covas escavadas na rocha calcaria.  

CASTRILLÓN

Derivado de castro, latín castru, campamento fortificado. A ausencia de vestixios arqueolóxicos fai pensar que o outarelo recibiu o nome pola semellanza con lugares onde se asentaban os antigos poboados fortes dos castrexos.

CASTRO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Lexo. Latín castru. Un castro é un asentamento ou recinto xeralmente fortificado, de forma oval ou circular, situado a maioría das veces no cumio de outeiros, pero tamén presentes en esporóns costeiros, ladeiras de zonas montañosas, chairas e illas. Para máis información sobre os castros do Concello de Baralla, pódese consultar a entrada deste mesmo blogue adicada aoPatrimonio Arqueolóxico. 

CASTROLANZÁN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. O composto, "lanzán", semella facer alusión a unha *(castrum) Lancianus, pertencente a un posesor de orixe latina que deu o xentilicio Lantius ou Lancius. Máis esas, tamén pode provir do verbo lanzar. Cabeza Quiles, no seu Os nomes da terra, desganduxa, referíndose á famosa praia das Rías Baixas, o topónimo A Lanzada, retrotraéndoo á Prehistoria, a unha Pedra da Lanzada na cal, persoas aqueixadas de meigallo, lanzaban, gomitaban ou expulsaban o seu mal. Para afiuzar esta teoría, cita outra Pedra da Lanzada situada no castro de Porreiro (Caldas de Reis) onde ata non hai moitos anos se celebraba o rito de "lanzar o meigallo". Segundo información achegada por Kike de Vidal, de Navia de Suarna, Castrolanzán era parada obrigada dos arrieiros de Navia; despois de percorrer a Legua Dereita (recta de Gomeán) e pasar o Alto da Mocha, enfilaban cara o val de Neira de Rei e ían tirando cara Paradela salvando o Alto do Restelo polo Couso, Coto, Bullán... Tamén era o paso de tratantes e gandeiros que ían a Laxosa ou a Lugo, camiñando co gando ou en cabalerías.

CASTRO DE LEXO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Lexo. Unha lápida funeraria de época romana, conservada no Museo de Lugo, pode facer alusión ao castro situado nas inmediacións. Para o composto, ver Lexo.

OS CAVORCOS

Focha ou valeta cavada nun terreo pola choiva. Caverna, profundidade.

O CEMITERIO

Latín coemeterium. Recibe o nome o lugar da parroquia onde se enterra aos mortos. Camposanto.

CERNADAS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. O étimo nomea unhas *(terras) cineratas ou incineradas, onde, despois de rozar o monte de matogueira, esta se queimaba para facelo cultivable. Para Valladares Núñez, en Nuevo suplemento al diccionadio gallego-castellano (1884), cinza. Eladio Rodríguez e Franco Grande falan da parte interior dunha cousa calquera, material ou inmaterial. Hai quen conxectura que pode vir e Cerne, o deus das fragas, dos animais e dos mortos.

O CERRADO

En Ansareo. Alusión a un muro ou valado que pecha un terreo.

A CHAFARICA

Alusión a unha construción de pouca calidade; casa pobre e de reducidas dimensións. Posto dos vendedores nas feiras e romarías. Para Nicandro Ares Vázquez provén do árabeçahrig, bolsa, estanque.

O CHAO

Latín planus-a-um, planicie elevada.

CHAO DO CASTELO

Na aldea do Castro de Lexo. Pola orografía do terreo, coidamos que aquí se ergueu un primitivo poboado castrexo. O composto deriva do latín castellu, diminutivo de castru, referencia a un antigo castelo ou torre de vixiancia que, en non poucas ocasións, sinala a presenza dun poboado castrexo. Mais esas, o étimo tamén pode facer alusión a un lugar dominante que, pola súa orografía inaccesible, semella unha fortaleza.

CHAO DE MADEIRA

O composto vén do latín materia. Alusión a un lugar leñoso.

CHAO DE PIAGOS

Piago vén do latín pelagus, sitio fondo e enchoupado, pozo ou lugar profundo nun río. Hai un xacemento castrexo.

OS CHEDEIROS

O chedeiro é a plataforma do carro sobre a que se coloca a carga. Segundo Elixio Rivas (2001), tamén recibe o nome de chedeiro a Osa Maior.

CHOUSA DE PRADA

Monte lindeiro co concello de Baleira. O Primeiro elemento vén do latín clausa, monte, horta, herdade ou calquera tipo de terreo pechado. O composto deriva do latín pratu, terreo, xeralmente húmido, onde se deixa medrar ou se sementa a herba para alimentar o gando.

O CONCELLO

Do latín concilium, concilio, reunión, asemblea. Organismo composto polo alcalde e os concelleiros que gobernan un municipio. Territorio formado por varias parroquias que están baixo o goberno do mesmo concello. Concello Aberto: O que se ten ou se celebra publicamente convocando a el a todos os veciños ao son da campá da igrexa ou ao toque de clarín, para o cal algúns concellos tiñan un clarineiro. Concello parroquial: Antiga institución consuetudinaria que funcionaba á marxe das organizacións municipais convencionais que ata non hai moitos anos aínda pervivían nas serras galegas de Manzaneda, Queixa, Penagache, Suído, O Cebreiro ou o Courel, entre outros, e que respondían ás necesidades impostas polo seu illamento. Os veciños reuníanse en asemblea pública para constituír "o acordo" e adoptar medidas de bo goberno, auxiliar aos veciños pobres, perseguir aos malfeitores, arranxar camiños e atender outros servizos comunais, así había o rabaño do concello, o touro do concello, o forno do concello, os montes do concello, os regos do concello e as festas do concello; cada fogar tiña ou seu concelleiro que recaía, habitualmente, no cabeza de familia de cada casa. Fraseoloxía: "A concello ruín, pregoeiro tatexo". "Cando fores ao concello, acorda no teu e deixa o alleo". "Concello de mañá, e auga de tarde". "Leva o teu fío ao concello, e uns diranche que é branco, e outros que é negro".

A CONDOMIÑA

Núcleos de  poboación situados nas parroquias de San Martín de Neira de Rei e San Miguel de Neira de Rei. Do latín condominium, terra compartida entre varios donos, forma de propiedade moi común na Idade Media. O reparto territorial obedece ao antigo señorío de San Miguel (a Casa de Cedrón como era coñecida no século XVIII) e o de Penarrubia, da casa dos Ulloa que moraban no pazo da Pena que compartía o dereito de padroado co marqués de Alcañices; contaba con cárcere e a ela pertenceron unha cadeas de ferro que a mediados do século XX aínda se conservaban no pazo da Condomiña construído, probablemente, cos materiais dunha primitiva torre medieval como semellan testemuñar dúas das portas da súa fachada posterior de falsos arcos apuntados. O poboado aínda é coñecido como Barrio do Pazo.

CONSTANTÍN (SANTA MARÍA)

Nome da parroquia. Consérvanse restos dunha antiga calzada romana e do camiño real que Murguía, na súa Historia de Galicia, cualifica de cartaxinesa ou fenicia. Nun documento do ano 1179, na venta dunha propiedade entre Baralla e Constantín, alúdese ao camiño da seguinte forma: "Loco nominato Aer de Abadessa... per terminum de ipsa via antiqua", en referencia a unha antiga vía, posiblemente, romana. Alusión a unha *(villa) Constantini dun propietario medieval de orixe latina de nome Constantius, diminutivo deConstantius que ao tempo se formou sobre o participio constans do verbo constare. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora".Segundo As sete cidades cabezas de partido de Galicia de Agustín de Rojas 1611, de Avelino Sotelo Álvarez, en Constantín tiñan os monxes unha forxa de fundición e transformación do metal, documentada xa no século XII, con equipo propio de ferreiros; coa ferramenta que forxaban nela (arados de vertedoira, entre outras) labraban os propios campos e vendíannas aos campesiños a cambio de terras. O ferro extraíanno das minas que tiñan en Pedrafita.En Constantín fixeron noite os heroes do Batallón Literario cando se dirixían cara o Bierzo para facer fronte ás tropas francesas de Napoleón.
O territorio de Neira de Xusá estaba dividido en tres xurisdicións: na de Baralla exercía señorío o conde de Lemos, se ben era partícipe en Constantín a Encomenda de San Xoán de Portomarín; na de Neira de Rei, o conde de Grallal de Campos, e na de Pacios, os señores de Seixas e Valcarce.   

A CORTIÑA

En Vilares, parroquia de San Martiño de Neira de rei. Diminutivo do latín vulgar cors,cortis, corte, curral, en alusión a un terreo próximo á casa, xeralmente cercado, similar á horta, adicado a prado ou a cultivo.

A CORTIÑA DA IGREXA

O composto vén do latín vulgar eclesia, asemblea, edificio consagado ao culto cristián. No lugar hai un castro.

A COSTA

Latín costa, terreo en pendente, xeralmente referido a un camiño. 

COSTA DA BALSA

O segundo elemento deriva da voz prerromana balsa, depósito de auga, natural ou feito polo home, para recoller a auga; lugar enchoupado. 

COSTA DE BUXÁN

Monte lindeiro co concello de Castroverde. O segundo elemento fai alusión a un lugar baleiro, oco. Tamén a un posesor que atendía polo nome de Busianus. Nalgunhas zonas costeiras de Galiza chama buxán ao xurel. 

COSTA DE CALVELA

Para o composto, ver A Calvela.

AS COSTRELAS

Unha costrela é, en principio, outro dos nomes da costela, cada un dos ósos longos e curvados que saen do espiñazo e forman a caixa do peito. Tamén tira de madeira flexible, longa e estreita, que se usa para facer cestos. Mais cremos que aquí estamos diante dunha variante de costa.

A COUSEIRA

Abundancial de couselo, planta crasulácea que dá unha flores amarelas dispostas en espigas colgantes.

COUSÍN

Diminutivo de couso, latín causu. Leira para cultivo de legumes. Depósito no que se gardan os cereais. Foxo, lugar preparado para sitiar as feras. Mais tamén a vila dun posesor de nome Causinius.

O COTO

Prerromano cott, altura, prominencia, lugar dominante. 

COVA DO CASTRO DE FERREIROS

Asociada a unha lenda. Ver Castro e Ferreiros.

COVA DO LADRÓN

En Matela. Do latín covu e latro, -onis, que furta ou rouba. Segundo o maxín popular estivo habitada polos mouros, os seres fantásticos asociados a multitude de lendas; disque o nome veulle porque uns ladróns tentaron roubar os tesouros que agocha. 

A COVA DE MIRANDA

Cova situada na parroquia de Baralla que, disque, comunica con Ferreiros. Ao parecer hai estalagmitas e estalagtitas. Segundo Nicandro Ares, o composto poderíase analizar como un xerundio do verbo mirari, admirar, contemplar, mirar, concertado cun implícito vila, terra, etc., de modo que fose, neste caso, unha cova Miranda dun home que atendía polo nome de Mirandus. Tamén un sitio elevado, especie de miradoiro. Lebel suxire un célticomiro-randa con randa, fronteira, e o elemento inicial miro-briga.   

COVAS (SANTIAGO)
Nome da parroquia. Do latín covu, concavidade natural ou artificial, na superficie ou no interior da terra. En Galicia é rara a cova que non teña unha lenda referida a mouros, xigantes, tesouros ocultos, damas enfeitizadas. A villam de Cobas xa é citada en documentos dos anos 1128, 1133 e 1160. Santiago o Maior, coñecido tamén como o Zebedeu, foi discípulo de Xesús. Segundo a tradición foi no ano 33 cando pisou por primeira vez a Gallaecia para evanxelizala. Fóra dos Evanxeos, só aparece nomeado nosFeitos dos Apóstolos, cando é martirizado en Xerusalén no ano 44 por orde de Heródes Agripa. Será no ano 813 cando o ermitán Paio descubra a suposta tumba no monte Libredón, onde o enterraran os discípulos que arrivaran co seu cadáver a Iria Flavia (Padrón), nun lugar onde xa existía unha necrópole precristiá e onde logo se ergueu a catedral. Hai quen asegura que os restos venerados na catedral son os de Prisciliano, o famoso heresiarca galego do século IV. A freguesía de Covas xa está documentada nunha doazón do ano 1120. 

AS CROAS

O orotopónimo denuncia a forma de coroa ou croa que presentan algúns montes. Ás veces, como é o caso, o vocábulo adoita sinalar a presenza dun castro.

CRUZ DOS CAMIÑOS

Do latín cruce. Pode facer alusión a un topónimo viario, cruce ou confluenza de camiños, ou ao símbolo relixioso cristián. Nas encrucilladas detéñense os enterros para orar polos defuntos. Nos cruces de camiños invocábase ao diaño e tamén se manifestaban as ánimas e a Compaña. Mais, nas encrucilladas curábase o mal de ollo e o angaraño, e prendíanse as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán, ademais de seren un lugar propicio para os rituais de fecundación. Relacionada coa cruz, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. Cómpre lembrar que os enterramentos efectuábanse á beira dos camiños e nas encrucilladas (meniños que morrían sen bautizar, suicidas, etc.), o que dá idea do medo histórico que estes lugares infundían pola noite. Tampouco é infrecuente atopar cruces insculpidas nas penedas (petroglifos), ben de factura prehistórica, que vén a ser a representación esquemática da figura humana, ou ben de época medieval, que servía para sinalar as lindes dunha terra. Camiño vén do latín vulgar camminu, sitio polo se pasa cando se vai dun lugar a outro. Ata non hai moitos anos, a reparación dos camiños corría a cargo dos veciños que, ademais da man de obra, achegaban ferramentas e medios de transporte; a participación nos traballos era obrigatoria, o incumprimento dese deber, agás causa xustificada, podía carrexar a imposición dunha multa. 

CRUZ DO SANTO CRISTO

Alusión ao símbolo relixioso cristián.

CUBILLEDO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vale. Abundancial de cubiculum, covil onde viven os animais silvestres (o coello, por exemplo).

CUCEPA

Existen topónimos tales Cu do Castro ou Cu de Petos que aluden á parte de atrás, semellante a Tras do Castro, por exemplo. ¿Posible Cu de Cepa ou de Cepas proveniente dun suposto *CUM CIPPU por exemplo? ¿Parte de atrás dunha zona de cepas ou tocos das árbores ou vides cortadas? Parece demasiado simple pero nunca se sabe. Os topónimos relativos ás cepas son abundantes en Galicia. Neste sentido, tamén temos a voz couce proveniente dun CALCE latino. ¿Couce ou cepa como parte do tronco ou talo que queda unido á raíz tras cortar unha árbore ou unha planta? Outras aproximacións hipotéticas serían o nome Ceponius, recollido por Elixio Rivas, nome dun personaxe da Gallaecia sueva, ou mesmo o étimo CAEPA ‘cebola’, pero sen demasiado fundamento.

O CURRAL DE ABAIXO

Latín vulgar currale, céltico cor-, construción circular situada ao lado da casa que serve para recoller o gando ou gardar carros e apeiros. Segundo Franco Grande (1972), anaco pequeno de terra que se atopa entre a vivenda e a eira. Para Elixio Rivas Quintas (2001), patio para o gando. Topónimo de situación.

CURRAL DA BUXA

Nn cremos que o composto faga alusión á peza do muíño fariñeiro; tampouco ao disco de madeira que se coloca no centro das rodas de afiar; e, moito menos, a cada unha das roscas cosidas no fol da gaita. Si ao bexato, a ave de rapina diurna da familia das falcónidas.

AS DORNAS

No presente caso, o topónimo nada ten que ver coa coñecidísima embarcación artesanal. O vocábulo provén da base preindoeuropea *dorn que, ao nomear instrumentos de figura cóncava (vasilla de boca máis longa ca o fondo), denuncia uns vales ou depresións fluviais. Hai autores que identifican o topónimo co celta durno, artesa.

O DUVÍO

Variante de duvieira, palabra rexistrada por Aníbal Otero Álvarez en Navia de Suarna co significado de torrenteira.

A EIREXE

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Variante de igrexa, latín vulgar eclesia, asemblea, templo, edificio consagrado ao culto cristián. 

ELVIRAS

Posible alusión ao nome propio de orixe xermana que vén a significar "amiga da lanza, nobre gardiá".

O ENCIÑAL

Lugar poboado de aciñeiras, latín quercus ilex, árbore de madeira dura cuxo froito é a landra. Os nosos devanceiros, para curar determinadas enfermidades, adoitaban colgar a roupa das súas ramas.

AS ENCRUCILLADAS

Relacionado con crux, cruce de camiños. Sería unha (via) cuciliata ou incruciliata.

A ERMIDA

Preto deste monte atópase a capela de Santa Marta. Deriva do latín eremus, deserto, solitario, ermo, lugares afastados escollidos polos eremitas para adicarse á vida contemplativa.

ESCOBIO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Baralla. Segundo Aníbal Otero Álvarez no seu Hipótesis etimológicas referentes al gallego-portugués (1951), nomea un paso estreito nunha montaña. Corominas que significa foz, paso estreito nunha montaña ou nun río e que tería unha orixe, posiblemente prerromana. O mesmo autor rexeita a explicación de García de Diego que o retrotrae a un primitivo scopulus, peñasco.

A ESCOLA

Do latín schola, lección, ou do grego skola, estudo. Así adoita chamarse ao lugar onde se atopaba a antiga escola.

O ESCRIBANO

Do latín escriba, -ae. Home encargado de escribir documentos legais, facendo as funcións de notario.

ESPIÑA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. Do latín spinus, espiña. Alusión ao abruñeiro ou espiño, prunus spinosa, arbusto de ramas e talos espiñentos dos que existen distintas variedades, con  froitos  que poden ser comestibles ou non. Cabeza Quiles tamén o relaciona co lombo ou espiñazo, aplicación metafórica para designar un acento orográfico. Hai autores que o identifican cunha *(villa) Spina, dun posesor de nomeSpinus.

A FACHITA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Baralla. Vén dunha alteración de facula, diminutivo latino de fax, tea, lumieira que se acendía no cumio do monte e que tería como misión indicar a situación ou comunicarse con outros lugares. Tamén pode referirse a un facho que se acendía nun outeiro para invocar as boas colleitas. 

A FERRERÍA

Obradoiro onde traballa o ferreiro, latín ferrarius. Forxa. Segundo Eladio Rodríguez, a finais do século XVIII a produción das forxas en Galicia era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reais. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas.

FERREIROS (SAN PEDRO)

Nome da parroquia. No ano 1808, por causa da Guerra da Independencia, o gran número de equipaxes e efectos que foi preciso mobilizar quedaron estancados nos cuarteis, entorpecéndose o servizo. Nesta data traládase o cuartel de Sobrado do Picato a Ferreiros, ampliándose os coutos e xurisdicións que tiñan que acodir. Do latín ferrarius, de ferrum, ferro. Referencia ao oficio do traballador do ferro. A finais do século XVIII a produción das forxas en Galicia era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reás. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular.

FONDO DO BARBEITÍN

Parte inferior dun terreo. O primeiro elemento deriva do latín fundus. O composto é un diminutivo de barbeito, latín verbactum, espazo de terra que se deixa sen cultivar para que descanse. O diminutivo barbeirolo xa o atopamos nun documento do século XI, e barbecto no século XII.

FONTALBA

Denuncia un manancial. O composto alba tanto pode derivar da forma preindoeuropea*alb, monte, altura, como do latín albus, branco.

O FONTAO

Latín fontanu, diminutivo de fonte. 

A FONTE

Latín fontem. En Galicia, a fonte ocupa un lugar sobranceiro no eido da lenda. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban ao sol, outros á lúa ou ás estrelas, outros ao lume, outros á auga subterránea ou aos mananciais das augas, crendo que todas estas cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que, nacidas de si mesmas, eran deuses...".Críase que nelas habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Din que cando se soña cunha fonte de auga clara é sinal de riqueza, cando a auga sae toldada anuncia unha desgraza. Xunto ás fontes, ao igual que nas praias, as meigas celebraban os aquelarres. Beber de sete fontes despois das doce da Noite de San Xoán cura o bocio; lavarse coa auga recollida en sete fontes na mesma noite, adobada con flores aromáticas, é boa para a pel. Moitas fontes posúen propiedades creadoras, salutíferas e sandadoras. Deixando de lado o terreo da superstición, as fontes eran un lugar de reunión de vellos e mozos ao anoitecer, sobre todo no verán. No concello de Baralla coñécense Fonte Agrelas, do latín agrella, derivado de agro, pequeno terreo cultivado. A Fonte da Airexe (ver Airexe). A Fonte da Antiga, o composto pode facer alusión a un manancial que existiu dende hai moito tempo ou á servidume de paso a través de fincas alleas. Fonte do Bispo: Segundo a lenda, recibe o nome porque dela bebeu un bispo que recuperou a vista. Fonte do Carballo, latín quercur robur. Fonte Espiñeiro, latín spinale, lugar onde medran arbustos espiñosos. Fonte de Fincornia, base precéltica *corn, pedra. Fonte Grande, topónimo referido ás características da fonte. Fonte dos Lagorzos, relacionado co vocábulo latino lacus, lago, depósito de auga.Fonte Navallos, partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo ou depresión montañosa. Fonte do Paizal, pai vén do latín pagii, plural de pagus, aldea. Fonte de Penarrubia (ver Penarrubia). Fonte Pinguela, alusión ao nacemento dun regueiro a partires dun pequeno fío de auga ou goteira. Fonte das Vacas, nidia alusión a unha fonte onde saciaba a sede o gando vacún. Fonte dos Poios, núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Fonte de Punxos, en Lebruxo. Fonte Sanguñedo, sitio onde abundan os sanguiños, planta arbustiva propia de lugares húmidos; a súa casca, seca, empregábase como purgante e remedio contra a sarna, mentres que o froito utilizábase para a obtención de tinturas. Fonte da Virtude, que quizais faga referencia a un manancial que posuía algún tipo de virtude (curar unha enfermidade, atraer a sorte, etc.).

FONTE DOS POIOS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Fons, fonte, e podium, asento de pedra que se constrúe apegado á parede de fóra da casa e ao lado da porta, ou lugar alto onde se pon alguén ou algo. Mailo anterior, tamén nomea alturas ou outeiros.

A FONTELA

Latín fontanella, fonte pequena.

O FORMIGUEIRO e FORMIGUEIRAS

Derivado do latín formica, formiga. Lugar onde abundan as formigas. Para Eladio Rodríguez González, no seu Diccionario enciclopédico gallego-castellano (1958-1961), ave que chaman peto ou formigueiro por alimentarse xeralmente de formigas.

FRANCOS (SAN SALVADOR)

Nome da parroquia. Na documentación medieval (ano 1133) figura como monasterium, e no 1160 o cabido de Lugo tiña a sexta parte de monasterio de Francos. Voz xermánicafrank que máis tarde pasou a usarse no sentido de "libre, exento de trabucos". Aínda que o nome pode suxerir as repobacións con cristiáns naturais de Francia en terras gañadas aos musulmáns durante a Reconquista, tal como aconteceu noutras zonas da Península con forte presenza árabe, en Galicia debemos interpretar o topónimo como terreos comunais das ourelas dalgúns ríos que están a campo aberto para a circulación e o pastoreo libre de gando. Tamén referido a unha poboación que gozaba de franquicias, liberdade e exencións. No ano 1120 nomeábase Ecclesiam Sancti Salvatoris de Francos. San Salvador,Sanctus Salvatorem, nome de orixe latina que significa "Aquel que é salvador".

A FREITA

Deriva do participio latino fracta, de frangere, romper, referido a rochedos rotos ou fracturas pétreas do terreo. Segundo Eladio Rodríguez fai alusión a uns montes por cuxas pendentes se botan a rolos os feixes de leña e os madeiros cortados nos piñeirais situados no cume. Aníbal Otero Álvarez, en Historias etimológicas referentes al gallego-portugués(1951), di que é un terreo escarpado e pendente, perigoso para andar o gando. Para Carré Albarelos denuncia un barranco, unha abertura áspera entre montañas; tamén corrente dun río.

FURADA DOS FRANCESES

En Pena, parroquia de Penarrubia. Furada vén do latín foratu, furado, cova, paso terrestre. Nalgunhas partes dos Ancares chaman furada á sepultura. Nome que se lle deu a un monte onde foron soterrados uns soldados franceses mortos por guerrilleiros galegos no ano 1809 cando a Guerra da Independencia.

O GALLEIRO

Varias acepcións: Boi de cornos galludos. Pau de tres ou catro gallos. Pau aforquillado que pendura do teito da cociña no que se colgan chourizos, carnes, etc. para curar. Táboa atravesada verticalmente por uns paus colocados paralelamente de dous en dous, sobre a que se poñen, de costado, os pans e outras viandas. Culeiro para transportar uvas.

AS GÁNDARAS

Do céltico ganda, pedregal, terreo inprodutivo e cheo de maleza.

GROBA DE VALÍN

Orotopónimo proveniente do gótico groba, fondal, desfiladeiro, depresión, paso fondo e estreito entre montes. Segundo Moralejo, dubidosa relación de groba co étnico Grovios; M. Concepción Fernández López di que o plural grovas, paralelo ao de croas, pode aludir á serie de foxos defensivos dun castro. O composto é un diminutivo de val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. Caridad Arias di que provén do antropotopónimoValinus ou Balinus. 

GUIMAREI (SAN TOMÉ)

Nome da parroquia. (Villa) Wimaredi, pertencente a un propietario medieval de orixe xermánica de nome Wimaredus. Tomé vén do arameu e significa "xemelgo".

GUNDIÁN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Constantín. *(Villa) Guntini dun posesor medieval de orixe xermánica que atendía polo nome de Guntinus. Nun documento do mosteiro de Penamaior do ano 1332 pódese ler "vay firir na outra mamoa de fondo da carreyra da serra que vay para Gondian", nidia alusión á necrópole que hai na serra de Constantín, no camiño a Gundián.

A IGREXA

Latín vulgar eclesia, asemblea, edificio consagrado ao culto cristián. Así adoita identificarse o lugar onde está emprazada a igrexa parroquial. Para máis información sobre as igrexas do concello pódese consultar a entrada deste blogue adicada aoPatrimonio Relixioso. 

AS LABRADAS

Relativo aos traballos realizados na labranza e á creación de novas fincas. Para Nicandro Ares Vázquez podería ser unha (villa) Laborata, dun posesor de nome Laboratus.

A LAGOA

Serra cunha altitude de 759 metros de altitude sobre o nivel do mar. Do latín lacuna, delacus, lago, alusión a un lago pequeno. Arredor de lagos e lagoas tecéronse un elevadísimo número de lendas que falan de vilas asolagadas, castigo inflixido pola divindade pola falla de caridade dos seus habitantes. Nalgunhas lagoas apareceron armas e outros útiles prehistóricos polo que se cre que os nosos antergos considerábannas lugares sagrados, de aí que lle depositaran ofrendas. 

OS LAGORZOS

Relacionado co vocábulo latino lacus, lago, depósito de auga, terreo enchoupado.

LAMAS DE PACIOS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. O primeiro elemento provén do prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga; prado húmido, lameiro. O composto deriva do vocábulo latino palatiu, pazo, antiga casa de pedra situada normalmente no campo e onde viviu unha familia nobre ou importante. 

LANGOIRA

Alusión a un sitio alto e delgado.

LASTRIMEIRA

De lastra, variante de laxa, pedra grande, plana e delgada.

O LAVADOIRO

Lugar de uso público destinado a lavar a roupa.

LAXES (SAN PEDRO)

Nome da parroquia. Céltico lagena, latín lagea, pena de grandes dimensións coa superficie lisa e longa. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. No mosteiro de Samos consérvase un documento do ano 1010 referido a unha doazón dos lugares Lagena (Laxes) e Vilar, aparecendo da mesma forma nos anos 1020, 1061 3 1175.

LEBRUXO (SAN TOMÉ)

Nome da parroquia. Nomeado como villam de Labruxio no ano 1120, e Lavirugu no 1160. Quizais relacionado coa voz latina labruscum, vide silvestre. Tomé vén do arameu e significa "xemelgo".

LEXO (SAN XOÁN)

Nome da parroquia. Algúns autores identifican o topónimo cun antigo posesor de nomeLaedius ou Laegius. Mais o étimo debe vir da raíz *lab, laxe. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". 

LEXOCAIRO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Lexo. Para Aníbal Otero Álvarez, no seuHipótesis etimológicas referentes al gallego-portugués (1955), o segundo elemento, cairo, deriva de calere, abrigo nun monte. Para Eladio Rodríguez, chuvieira curta con vento. O cairo (canino) é tamén o dente que nace diante da fila das moas e acaba en punta. Hai quen o identifica co vocábulo árabe Al-Qahira, a forte, a vencedora, deusa equivalente ao deus romano Marte. Caridad Arias faino derivar do antropotopónimo celta Cario. Ou relacionado con caire, caer.

LODEIRO

En Constantín. Latín ludo, lodo, lama; abundancial de lodo. Deste lugar fala un documento de doazón, do ano 1332, redactado no mosteiro de Penamaior: "Vay firir na outra mamoa de fondo como vay pola carreyra da serra que vay para Gondian". 

A LOMBA

Latín lumbu, lombo, referido a un montículo pequeno e arredondado.

LUGAR DE ARRIBA

Topónimo de situación. Lugar foi en latín locale, derivado de locus, co determinante ad ripam, lugar máis alto ou superior.  

MÁMOA/MEDORRA

Mámoa vén do latín mammula, monumento prehistórico en forma de meda ou túmulo que sinala o lugar dun enterramento megalítico. O Megalitismo, do grego megas, grande, elithos, pedra, desenvolveuse en Galicia a partires do IV milenio a. C, acadando o máximo apoxeo no III milenio e mantendo o seu uso ata o 1500 a.C., xa na Idade do Bronce. Esta cultura caracterízase pola construción con grandes pedras destinadas, fundamentalmente, a usos funerarios o que se traduciu nun fenómeno nunca visto ata entón: a humanización da paisaxe. O vocábulo medorra é un dos máis de trinta nomes que reciben en Galicia os enterramentos megalíticos. Para máis información sobre as mámoas do Concello de Baralla, pódese consultar a entrada deste mesmo blogue adicada ao Patrimonio Arqueolóxico. 

A MANGUELA

Monte situado a 826 metros de altitude sobre o nivel do mar. Segundo o Diccionario enciclopédico gallego-castellano (1960) de Eladio Rodríguez González, chamábase manguela á explotación dunha persoa cun defecto físico ou psíquico que se cedía para adicalo á caridade pública. Conta que foi un costume inmoral e infame que existiu en Becerreá cando, a principios do século XX, se presentou na comarca un home que recollía cegos, mancos, coxos, etc. para negociar e contratar cos pais ou parentes o "arrendamento" dos seus servizos para que pidisen esmola polos pobos e cidades. Por un contrato celebrado en Navia de Suarna no ano 1904, un labrego cedeu a un home a unha súa filla impedida de dezasete anos para que a levase con el a cambio de 83 reás mensuais, ademais de 84 reás a abonar por unha soa vez para un traxe do pai.

O MARCO

Do latín marco e do céltico mark, pedra fincada no chan que delimita os lindes dunha terra. O primeiro documento onde se menciona a utilización de monumentos prehistóricos como marcos é no Parrochiale suevum, do século VI, onde se fai unha relación das trece dióceses do reino suevo de Galiza.

MATELA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Do latín matta, alusión a unha plantación de árbores ou plantas pouco floridos.

MATESA

Quizais teña unha orixe preindoeuropea, raíz *matt-, *matta, matorreira. Ou do latín vulgar mattea, mazo, máquina hidráulica para abatanar as teas en mollado.

MAZAÍLLE

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. Posible alusión a unha *(villa) Madaildi pertencente a unha posesora medieval de orixe visigótica.

OS MAZOS

Núcleo de poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Do latínmateum. O topónimo é frecuente onde houbo antigas ferrarías onde se traballaba o ferro. O mazo é o artefacto accionado por unha corrente de auga para bater o ferro. Está formado pola árbore, os gorreóns, o rodicio, os banzados, o malugreiro, as aldabarras, os mandiles, a boga, a ximela, a ingre, o gorreón e o mango. Dende mediados do século XVIII ata finais do século XIX funcionou un xunto o río Busto, derrubado logo para facer un camiño.

A MOCHA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vilartelín. Referido a algo que non ten punta, árbore sen pólas, animal sen cornos. Para Constantino García González, no seuGlosario de voces galegas de hoxe (1985), casa co tellado plano. Para Nicandro Ares Vázquez, feminino de mocho, adxectivo que se aplica ao animal que non ten cornos, debendo telos, as árbores sen pólas, e en xeral a calquera cousa sen punta, o cal viría do latín mutilus, a, um ou quizais palabra de creación expresiva para Corominas que nomea un Domingo Mocho nun documento do ano 1234, e Torre Mocha no 1215.

MONTE DE ACIVIDO

Latín monte, terreo sen cultivar no que medran árbores, arbustos e outro tipo de vexetación. Para o composto, ver Acivido.

MONTE DE BARALLA

 Para o composto, ver Baralla. 

MONTE DE BERSELOS

Para o composto, ver Berselos.

MONTE CARBOEIRO

O segundo elemento pode facer alusión ao oficio de carboeiro, de carbonario; a un lugar que presenta unha cor escura; sitio onde abunda a turba, o carbón natural formado en zonas húmidas e frías; ao mineral de cor negra que tamén se utiliza como combustible; sinalar un sitio onde se fabricaba o carbón a partires de plantas arbustibas, etc. En tempos eran os propios ferreiros os que facían o carbón que gastaban xa que non se comercializaba. Polo xeral facíanno de uz facendo un burato no chan, prendíanlle lume e logo tapábase con terra. Á mañá seguinte extendíanno ben cun angazo para que parase de arder.

MONTE DE CONSTANTÍN

Para o composto, ver Constantín.

MONTE DA COVA

O segundo elemento deriva do latín covu, concavidade natural ou artificial, na superficie ou no interior da terra.

MONTE FERVENZA

O composto vén do latín ferventia, de fervere, ferver, pola sensación de ebulición da auga na súa caída.

MONTE GAPALLEDO

Rivas Quintas, cando fala do vocábulo gabanceira ‘especie de roseira silvestre’, di que Hubschmid  o deriva dunha base *gap-, guiándose polo vasco gapar, kapar. Posto que unha calidade da gabanceira é a de se prender, quizais sexa parella na orixe ao latín CAPERE ‘agarrar’, raíz CAP-. Atendendo a isto, en Gapalledo poderiamos ter, a partir do sufixo, un abundancial dalgunha especie vexetal, sen ousar afirmar cal pode ser. Por outro lado, chámaselle gapio a aquela parte do pedúnculo do acio que, ao cortar este, queda unido á vide. E por último en Baralla o topónimo Carballedo está moi presente. ¿Probable vinculación Carballedo-Gapalledo? A explicación fonética sería anómala.

MONTE MAZUCO

O segundo elemento fai alusión ao mazo de mango curto e cabeza grosa co que se maza o liño. Elixio Rivas Quintas di que é a parte central da reladeira, útil de cociña, de madeira, para picar a carne, verdura, etc.

MONTE DA MOCHA

Para o composto, ver A Mocha. 

MONTE PANDO 
Neste monte, na parroquia de Berselos, consérvase unha necrópole megalítica. Lindeiro co concello de Láncara. Consta como límite do Condado de Chamoso no ano 572. Latínpandu, alusión a un lugar curvo, encorvado. Terreo chan entre dúas alturas. 

MONTE DAS PENAS

A 943 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto vén do céltico penn e do latínpinna, pedra grande que sobresae no terreo.

MONTE DE PENOUTA

Para o composto, ver Penouta.

MONTE PEREIRIÑA

Para o composto, ver Pereiriña.

MONTE DAS POZAS

O composto deriva do latín puteus, pozo.

MONTE QUEIMADO

Alusión a unhas terras cineratas, antigas superficies queimadas, onde se queimaba a broza para logo cultivalas, ou un lugar destinado a facer piras rituais, ou incineracións sepulcrais. No lugar hai unha mámoa.

MONTE DE VILANOVA

A 841 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Vilanova.

MONTE DO VILAR

Do latín villare, pequeno núcleo de poboación co conxunto das súas terras. O vilar ou casal, de menor rango cá vila, xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria. 

MONTE DE XANGAZO

Para o composto, ver Xangazo.

MONTEIRO

Monte lindeiro co concello de Becerreá, situado a 938 metros de altitude sobre o nivel do mar. Dúas posibles acepcións: Alusión a un apelido ou alcume dunha persoa relacionada co oficio da caza ou montería, ou a un traballador da pedra, un canteiro. 

A MORTEIRA

Monte vello, situado nas cabezas dos vales. Partes nas que se divide unha horta, adicadas á plantación de legumes e hortalizas. Segundo Carré Alvarellos, enfermidade que consiste no cansazo de todo; perder o apetito, non durmir, sen gusto pola vida.

MUÍÑO DE ARGADELO

Latín molinu, de molere, alusión a pequenos muíños hidráulicos movidos pola forza da auga. En moitas aldeas o uso do muíño era comunal, de aí a muiñada, reunión nocturna mentres se esperaba o turno. Destas reunións xurde a muiñeira, a danza popular galega que se baila por parellas soltas, e música que a acompaña. Para o seu funcionamento, o muíño precisaba dunha ristra de pezas que compoñían o seu mecanismo: agulla, alevadoiro, bolo, borneira, buxa, cangalleira, canoura, capón, cepa, dorneira, eixo, garruchos, moa, allo, pé, quenlla, rodicio, tanxedeira, tolda, etc. O argadelo é o aparello xiratorio no que se colocan as meadas para dobalas.

MUÍÑO DE CALDEIRO

En principio, un caldeiro, latín caldarium, é un recipiente redondo usado para conter, transportar ou quentar líquidos. Mais tamén se chama caldeiro o que leva a persoa que guía á Santa Compaña, a procesión nocturna de almas en penas que percorren corredoiras e encrucilladas. Malia o anterior, pode tratarse dun molinu do Caldarius, adxetivo latino que, segundo Nicandro Ares, pasou a nome persoal.

MUÍÑO DO COUSO

Latín causu. Leira para cultivo de legumes. Depósito no que se gardan os cereais. Foxo, lugar preparado para sitiar as feras. 

MUÍÑO DE FERNÁNDEZ

Patronímico derivado do nome Fernando, “fillo de Fernando”, que tería a súa orixe nun propietario xermánico de nome Fredenandus, formado polas raíces *frith, "paz", e *nanth, "audacia, intelixencia".

MUÍÑO DO FERREIRO

Referencia ao oficio do traballador do ferro. A finais do século XVIII a produción das forxas en Galicia era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reás. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas.

MUÍÑO DO GALO MARELO

Non creo que aquí se refira ao macho da galiña, senón que poveña do prerromano *galo, lugar pedroso. O composto deriva do latín amarellus, de amarus, amargo, acedo. NoDiccionario enciclopédico gallego-castellano (1958-1961), Eladio Rodríguez di que o galo é como un reloxo para o labrego que marca moi ben as horas, cantando tres veces, arredor das doce, de dúas a tres, e ao saír o sol. O seu canto antes de medianoite tómase como agoiro de morte ou desventuras próximas.

MUÍÑO DA GRANXA

O composto deriva de grania, graña, antigas fundacións eclesiásticas de rango inferior a mosteiros e priorados. Propiedade rural con casa, animais e todo o necesario para o traballo da terra. A forma granxa vén a ser un galicismo, francés grange, relacionado, segundo J. Piel, coa labor colonizadora dos monxes do Císter.

MUÍÑO DO LIÑAR

En Constantín. Derivado do latín linu, liño. A confección de prendas de liño vén en Galicia dende a antigüidade. Dise que os romanos utilizaban o liño galego para as embarcacións e que, transcorridos os séculos, chegou a competir co de Flandes. 

MUÍÑO DE MONTENEGRO

O composto está formado por dous vocábulos: monte, latín monte, terreo no que medran árbores, arbustos e outro tipo de vexetación, e negro, latín niger, que dá nome a un terreo desa cor ou a un monte que, pola súa escuridade, é medorento. 

MUÍÑO DE TELO
Xunto o río Neira, na parroquia de Covas. Muíño fariñeiro de finais dos século XVIII, tal como se pode ver na inscrición dun data que hai no lugar.  

NAVALLOS

De navaculum, diminutivo de nava, concavidade do terreo, depresión montañosa, charca.

NAVEA DE ARROXO

A primeira parte do tóponimo ten a mesma etimoloxía que Navallos. Para o composto, ver Arroxo.

NAVEA DE TEIXEIRA

Para o composto, ver Teixeira.

OS NOVOS

Do latín novus. Alusión a un terreo traballado por primeira vez. Ou quizais, do antropónimo Novidius.

PACIOS (SANTA MARÍA)

Nome da parroquia. Deriva do vocábulo latino palatiu, pazo, antiga casa de pedra situada normalmente no campo e onde viviu unha familia nobre ou importante. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora".  O territorio de Neira de Xusá estaba dividido en tres xurisdicións: na de Baralla exercía señorío o conde de Lemos, se ben era partícipe en Constantín a Encomenda de San Xoán de Portomarín; na de Neira de Rei, o conde de Grallal de Campos, e na de Pacios, os señores de Seixas e Valcarce.    

PALA NEGRA

O primeiro elemento sinala a presenza dunha cova ou burato. Son famosas as covas ou palas de Rubiá de Valdeorras, na provincia de Ourense. O composto vén do latín niger, nidia referencia, no presente caso, a unha cova cuxo interior carece de luz, escura. 

PAPÍN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. *(Villa) Pappini, dun posesor de orixe latina que atendía polo nome de Papinius. No ano 1906, o párroco atopou unha ara romana adicada por Placidinia aos Lares Viais, depositada no Museo de Lugo coa seguinte inscrición: LARIBV/VIALIB/PLACID/NA EX/OTO P SVIT. En Papín funcionou unha ferraría, tamén chamada do Piago, citada no Catastro do Marqués de la Ensenadade mediados do século XVIII, e que deixou de funcionar cara o 1875; na actualidade non quedan restos da mesma. 

PASO DA INSUA
Na parroquia de Covas. Atópase preto da Ponte de Covas. Na actualidade só é accesible por un extremo, e o único sitio dende os Pasos de Alvite ata a Ponte de Covas onde se accede ao río sen desnivel. Nos últimos anos foi utilizado como abrevadoiro para o gando, para proveerse de auga en toneis e para lavadoiro. 

PASOS DE ALVITE
Na parroquia de Covas. Especie de banzos situados no río Neira, no lugar menos profundo da calzada dunha presa que aínda existe. Chama a atención o feito que a pesar de utilizarse nos últimos tempos como atallo para ir á igrexa, conduzan a eles outros camiños de maior anchura, e que un deles, o que parte dende o paso ata preto do templo parroquial, só teña ese fin: unir a estrada cos Pasos de Alvite. O outro conduce ata a entrada da ponte.  

PAZO DE ARANZA

Latín palatiu, pazo, antiga casa de pedra situada normalmente no campo e onde viviu unha familia nobre ou importante. Situado fronte a igrexa parroquial, é de estilo neoclásico do século XIX. Para o composto, ver Aranza.

PAZO ou CASA DA CONDOMIÑA

Situado sobre o castro do mesmo nome. Coñecida tamén como "Casa da Audiencia", antigo centro do señorío xurisdicional. Pertenceu ao marqués de Alcañices. Para o segundo elemento, ver A Condomiña.

PAZO DE ESPIÑA

En Pacios. Presenta tres escudos. Para o composto, ver Espiña.

PAZO DE POUSADA

Tamén coñecido como Casa do Pacio. Pertenceu a Tello de Neira, cabaleiro que padeceu as iras do rei, suceso descrito no século XV por Llaguno y Amirola no Sumario de los Reyes de España.  Hai quen asegura que as lendas tecidas ao seu redor inspiraron a Lope de Vega para escribir O mellor alcalde o rei. Para o segundo elemento, ver Pousada.

PAZO DE SANTISO

En Penarrubia. O composto é unha variante de San Tirso, Sanctus Thyrsus, santo católico martirizado no ano 251 en Frixia durante a persecución de Decio.

PEDRABOA

Topónimo formado pola palabra pedra, latín petra, e o adxectivo boa, latín bona. Alusión a unha peneda de boa calidade ou que posuía cualidades benéficas. Para os galegos, a pedra é algo máis que o mineral sólido que se atopa de xeito natural na superficie ou no interior da terra. Pola contra, nas nosas penas latexa o misterio. Nas laxes graníticas os nosos devanceiros insculpiron os inintelixibles petroglifos; xigantescas penas abaladoiras desafían todas as leis do equilibrio; nas innumerables penas do altar que inzan a nosa xeografía oficiábanse as prácticas relixiosas; diante dunha pena as parellas de namorados anovaban as súas promesas mentres que outras sandaban doenzas físicas e mentais... 

PEDRALBAS

Topónimo composto. O segundo elemento tanto pode derivar da forma preindoeuropeaalb, monte, altura, como da latina albus, branco.

PEDRAFITA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pedrafita de Camporredondo. De petra ficta, alusión a unha pedra fincada no chan. O vocábulo correspóndese co termo bretónmenhir que en Galicia recibe, entre outros, os nomes de pedrafita, parafita, pedra chantada... das que pouco sabemos. As prehistóricas quizais estiveran relacionadas co culto á fertilidade (símbolo fálico). Durante a Idade Media reutilizáronse como marcos divisorios. Dise que centos delas foron destruídas pola Igrexa para evitar que as xentes seguiran a depositarlle ofrendas. 

PEDRAFITA DE CAMPORREDONDO (SAN XOÁN)

O composto deriva do latín campus rotundus, alusión á redondez do terreo, ou á propiedade dun posesor medieval de nome Rotundus. A freguesía pertenceu á Orde de San Xoán de Xerusalén. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". 

A PENA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo. Cóntase que unha partida de soldados franceses pereceron no ano 1809 a mans dos veciños e que logo foron soterrados no monte; o lugar recibiu o nome de Furada dos Franceses.

PENA AGUDO

Aínda que polo xeral as montañas de Galicia presentan unha fasquía arredondada, non é infrecuente atopar nomes de lugar que fagan referencia a montes ou penedas de forma picuda. O composto vén do latín acutu, agudo, afiado, que nomea formas cónicas do relevo. 

PENA ALVITE

O composto é un antropotopónimo. Fai alusión a unha persoa de orixe latina de nomeAlvitus ou do xermánico alls, todo, e wit, perspicacia.

PENA DE BREGAS BOAS

A palabra brega fai alusión a unha loita, pelexa; tamén faena, traballo. O adxectivo deriva do latín bona.

PENA DO CAL

Latín callis, senda, rúa, paso estreito entre dúas montañas; tamén canle, do latín canale, sulco por onde discorre a auga.

PENA CARRAMEDO

En Arroxo. Puidera ter que ver, a partir da base prerromana *CAR, *CARR, *COR, *CORR ‘pedra, rocha’ a accidentes costeiros ou terrestres especialmente pedrosos, tipo Carromeiro, non esquezamos que estamos a falar dunha pena, sen esquecermos tamén da posibilidade dun hipotético emprazamento encharcado que favorece a medra da cana chamada carrizo, tipo Carracedo, por exemplo. O –edo parece obedecer a un sufixo colectivo e a posibilidade dun lugar pedroso con abundancia de amieiros (Amedo) sería outra vía para seguir. Non esquezamos tampouco a raíz indoeuropea *ab/am ‘fonte, auga’.

PENA DO CASTELO

Entre Baralla e Becerreá. Latín castellu, diminutivo de castru, referencia a un antigo emprazamento dun castelo ou torre de vixiancia. Máis esas, o topónimo non sempre fai alusión a un castro ou castelo, tamén a elevacións que, pola súa forma, semellan baluartes defensivos. Trátase dun afloramento rochoso. Peiteado o lugar non atopamos pegadas de ningún asentamento. Consultado os veciños, non existe folclore. 

PENA DO CREGO

A 905 metros de altitude sobre o nivel do mar. O segundo elemento fala dun crego, latínclericus, dun cura, home que consagra ao culto divino nos templos católicos. Fraseoloxía arredor dos cregos: "A facenda do crego, dálla Deus e cómenlla os herdeiros". "Crego moi predicadeiro, non é o máis esmoleiro". "Cregos e frades e mouros, quen viu un viunos todos". "Cregos, frades, curuxas e choias, dou ao diaño esas catro xoias". "Crego viaxeiro, nin misere, nin misereiro". "Despois que os cregos xantas, culleres sobran". "O crego máis o raposo, se perden a mañá, perden o día todo". "Onde canta un crego e ornea un burro, alí nunca falta un peso duro". "Onde o crego canta, alí xanta".

PENA DA CRUZ

Na parroquia de San Miguel de Neira de Rei, no cume do monte Reboredo. Do célticopenn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo, e do latín cruce, cruz, símbolo relixioso cristián. No presente caso estamos diante dunha pena cristianizada. Segundo nos contou o cura párroco de San Miguel, D. Manuel, a cruz actual, de ferro colocada a finais dos anos setenta, substituíu a outra máis antiga, ao parecer de madeira. Ninguén lembra o motivo que orixinou levantar a cruz.

PENA DE ENXAMEADO

Semella provir do verbo enxamear, andar arredor dunha cousa con pesadez. Tamén semella denunciar un lugar poboado de abellas, relacionado con enxame, que provén do latín examine< ex+agmen, multitude.

PENA DA ESCALEIRA

Como todo o mundo sabe, unha escaleira, latín scalaria, é un obxecto para baixar e subir. Hai autores que o relacionan cun descanso do terreo. Aquí semella sinalar uns banzos escavados na rocha, quizais consagrada a algún culto pagán, mesmo destinada a sacrificios. 

PENAS DO ESTALAR
Na parroquia de Covas. Estalar, rebentar, estralar, estourar, estoupar unha cousa facendo ruído.   

PENA DO GATO

Non creemos que faga referencia a unha pena frecuentada polo gato, latín cattu, ou que teñen esa forma. Pode facer alusión a unha pena onde abunda o toxo gateño (Ulex nanus). Caridad Arias inclúe o topónimo entre os numerosísimos de toda Europa que levan o nome da divindade do sol, masculina ou feminina, e que poden verse transformados partindo da raíz *cat-/*cad-/*cot. 

PENA DA GOLONDRINA

Pena cun furado situada no castro de Traspena, na parroquia de Covas. Non souberon dicirme se cumpría algunha función ou estaba asociada a algunha lenda. O segundo elemento está castelanizado, en galego é andoriña, latín hirundo, -inis. Na antigüidade estaba consagrada aos deuses penates e por iso non a mataban, considerándoa como anunciadora da primavera. En Galiza os seus niños sempre foron respectados xa que existe a lenda de que aliviou os sufrimentos de Cristo cando estaba na cruz, arrincándolle co pico algunhas espiñas da coroa. Tamén se cre que leva a sorte á casa onde aniña. 

PENA DO PORCO TEIXO

Alusión a unha  pena frecuentada polo porco teixo ou teixugo (Meles, meles).

PENA DOS PORTELOS

O composto deriva do latín portu, paso natural entre montañas

PENA DE RAMALLO

O segundo elemento ven do latín ramaculu, que identifica a rama ou póla dunha planta, especialmente de carballo.

PENA DO RAPOSO

Pena frecuentada polo raposo, do latín rapum, rabo, tamén coñecido como golpe, latínvulpes, o terror dos galiñeiros. A súa astucia deu lugar a multitude de fábulas e lendas. Frei Martiño Sarmiento fala da herba do raposo (a mesma que a herba empreñadeira de Santo André de Teixido) que posúe grandes virtudes, entre outras é boa para cicatrizar as úlceras malignas.

PENA DO RATO

Pena frecuentada polo rato, latín raptus, o mamífero roedor de pequeno tamaño. Ou quizais o alcume dunha persoa que adoitaba estar nesa pena ou era da súa propiedade. Marcial Valladares, no seu Diccionario gallego-castellano (1884), conta que os ratos, cando teñen fame, dánse grandes batallas entre si, perseguíndose os uns aos outros, ata non quedar máis cun só.

PENA DO TRIGO

O trigo é un cereal do xénero triticum, con diversas variedades e especies. A máis coñecida é a planta con forma de espiga que se moe para facer fariña. O trigo xa está documentado nalgúns castros galegos.

PENA DA VALIÑA

Nomea unha pena que actuaría como punto de referencia. Para o composto, ver Valiña.

PENA VENTUREIRA

A 766 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto provén de vulturaria, derivado do latín vulture, voitre, a ave de rapina de gran tamaño que se alimenta de animais mortos.

PENA DE XANGAZO

Para o composto, ver Xangazo.

A PENALONGA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Latín penna longa. Pena de grandes dimensións que actuaría como punto de referencia.

PENARRUBIA (SANTA MARÍA)

Nome da parroquia. De pinna/penna, pena, e do adxectivo rupeus, a, um, rochosa, ourubeus, a, um, roiba, vermella. Tamén dun posuidor de nome Ruber ou Rubidus. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora". Ao pé do castro de Penarrubia atopouse unha ara romana, hoxe en día desaparecida.

PENAS DE ABAIXO DAS REBOLEIRAS

Topónimo de situación. Para o último elemento, ver As Reboleiras.

PENAS DA CABRA DO PENEDIÑO e PENAS DA CABRA 

A cabra, latín caprae, é o mamífero rumiante capaz de subir por sitios empinados; aprovéitase a súa carne, e das femias tamén o leite.

PENAS LONGAS

Do latín penna e longus. Penas de grandes dimensións que actuarían como punto de referencia.

PENEDIÑO DO CHAO

Monte Lindeiro co concello de Baleira. Topónimo formado por un diminutivo de pena e polo latín planu, planicie elevada. 

PENEDIÑO DE FONTELA

O composto ven do latín fontanella, diminutivo de fonte.

A PENELA

Diminutivo de pena. Na parroquia de San Martiño de Neira de Rei.

PENOUTA

Núcleo de poboación e monte pertencente á parroquia de Berselos. Nidia alusión a unha rocha outa ou alta, penna alta.

A PEREIRIÑA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Diminutivo de pereira, á árbore cuxo froito é a pera. Tamén pode derivar do latín petra, en referencia a pericoutos rochosos, pedreiras. 

A PEZA

Do céltico pettia, anaco, peza. Alusión á parte dun terreo que se cultiva.

O PICATO

Atopamos o microtopónimo en dous lugares do concello, un situado a 842 metros de altitude e outro a 579 metros. Diminutivo de pico, cumio, celto-latino beccu.

O PICO

Latín beccu, punta, cumio dun monte.

PICO DO CHAO

O composto vén do latín planu.

PICO DA LAGOA

Situado a 759 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver A Lagoa. 

PICO RAÑADOIRO

A 901 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Serra do Rañadoiro.

PICO DE SANTO ANDRÉ

A 676 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Santo André.

PIÑEIRA (SAN SALVADOR)

Nome da parroquia. Variante de pinal ou piñal, lugar poboado de piñeiros ou pinos, latínpinus, as árbores de follas perennes, útiles pola madeira e resina que producen. Nun documento do ano 1125 pódese ler: "...in valle de Pineira, ripa de Neira, villa que vocitant Baralia". No ano 1753 a freguesía e couto de Piñeira pertencían a Bernardino Boado Balboa, presbítero e fidalgo, quen o posuía en virtude de foro que tiña o bispo de Lugo. San Salvador, Sanctus Salvatorem, nome de orixe latina que significa "Aquel que é salvador". 

POL (SANTA MARÍA)

Nome da parroquia. Pertenceu ao mosteiro de Penamaior, en Becerreá. *(Villa) Pauli, pertencente a un posesor de nome Paulus. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora".

O POMBAL

Latín palumbam, lugar onde se crían ou gardan as pombas. Construción situada sempre preto de pazos ou de casas economicamente importantes. Segundo Eladio Rodríguez González, en Galiza hai dous lugares onde viven. Un é o pombeiro, caseiro, onde aniñan algunhas parellas; o outro é o pombal, aillado, onde viven as pombas semiselvaxes, procurándose o sustento por si mesmas polos campos próximos. 

PONTE DE ARROXO
Sobre o río Guimarei. Trátase dunha ponte de cadeirado e xisto cun arco rebaixado de medio punto. Aprécianse varias reparacións e reformas na súa obra de fábrica. Segundo algúns autores por el puído pasar a vía romana XIX-XX que ía de Lucus (Lugo) a Asturica(Astorga).   

PONTE DE CARRACEDO

Sobre o río Neira. Segundo a lenda foi construída polos mouros. O primeiro elemento vén do latín ponte, estrutura construída para comunicar dous lugares separados por unha corrente de auga ou un accidente do terreo. As pontes eran fundamentais para asegurar a continuidade de calzadas e camiños. Das pontes romanas, agás unhas poucas que manteñen intacta a súa construción orixinal (Bibei, Freixo), apenas se conservan restos xa que no Medievo foron substituídas por outras máis modernas. Aínda que moitas pontes erixidas na Idade Media perderon utilidade hoxe en día, constátase unha gran distribución por todo o país. O composto vén do latín carricetum, abundancial de carrizo, planta gramínea, especie de cana, que medra na auga formando canaveirais.

A PONTE DE COVAS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas e nome da ponte situada no lugar. A Ponte de Covas, realizada en cadeirado de granito, salva o río Neira, é medieval de posible orixe romana e ten tres arcos, o central semicircular de grandes dimensións. Hai anos, debaixo dun dos arcos laterais colocaron unha estrutura de madeira que se utilizabacomo refuxio de pesca, Pouco tempo despois, aproveitando a "construción", un veciño instalou un bar-chiringuito que funcionou ata non hai moitos anos. Para o composto, ver Covas.

A PONTE DE ESCOBIO

Para o composto, ver Escobio.

A PONTE DOS MAZOS

Na parroquia de San Martiño de Neira de Rei, sobre o río Neira, medieval de orixe romana con arco de medio punto. Hai autores que a relacionan cunha antiga calzada romana. Xulio Pardo de Neyra, no seu Historia do concello de Baralla. Pazos e fortalezas de Neira de Xusá (1998), fala de que contén unha pedra que reza: FACERE IVSIT = AUGUSTUS = IMPER. ANNO C. XII. Despois de peitear detidamente a ponte, eu non atopei restos do epígrafe, e os veciños nada sabían do mesmo. Javier Gómez Vila tampouco atopou pegadas, engadindo que en calquera caso é imposible adscribilo a Augusto xa que non posúe a fórmula imperial de inicio nin desprega posteriormente a titulatura parcial; como tamén resulta inusual a datación que presenta, xa que esta realizábase tanto pola vía da indicación do consulado como pola potestade tribunicia. O vocábulo mazo é frecuente onde houbo antigas ferrarías onde se traballaba o ferro; é o artefacto accionado por unha corrente de auga para bater o ferro. Aquí había un que se surtía das augas do río Neira. Para o composto, ver Os Mazos.

A PONTE DE NEIRA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Miguel de Neira de Rei. Neira vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. 

A PONTE NOVA

O adxectivo, do latín novus, denuncia unha ponte máis moderna ca outra que xa había no lugar.

A PONTE DA PEDREIRA

En latín tardío, unha petraria era unha via lapidibus munita, camiño empedrado que mesmo podería ter a orixe nunha calzada romana. 

A PONTE DE QUINTÁ

Na parroquia de Pereira. É de madeira. O segundo elemento pode derivar do latín quinta, grande propiedade rústica con casa e terreo de cultivo. Extensión de terreo cultivado. Quintas partes dos froitos entregados aos donos dunha propiedade. Tamén pode facer referencia a unha *(villa) Quintia ou Quintiani dun posesor medieval de nome Quintiusou Quintianus. 

A PONTE DE RAIRIZ

Para o composto, ver o macrotopónimo Rariz. 

A PONTE DE SANTO ESTEVO

Na parroquia de Pousada, sobre o río Neira, medieval á que a tradición lle dá unha orixe árabe. Santo Estevo, latín Sanctu Estphanu, nome que vén do grego e significa "Aquel que é laureado". O culto a este santo difúndese por Occidente a partires do achádego das súas reliquias no ano 415. 

A PONTE DE SENRA

Na parroquia de Senra, sobre o río Neira, construída cando o Camiño Real a Castela, en tempos de Carlos III. Unha lenda dí que foi construída polos mouros. Derivado da voz céltica senara, seara, campo de cereais. Extensión de terreo de cultivo onde varios veciños posúen leiras, mesmo de aproveitamento comunal.

A PONTE DA SILVELA

Latín silva, selva, maleza.

A PONTE XERMIL

O segundo elemento semella derivar dunha *(villa) Gemiri, de Gemirus?

A PONTELLA

Unha pontella é unha ponte pequena e estreita de pedra ou madeira. Asociadas ao mundo da arquitectura popular, requirían menos esforzo e capital para a súa construción que as pontes. No concello hai un bo exemplo na pontella de Quintá.

O PONTÓN

Na parroquia de Aranza. Pasarela, xeralmente de madeira, para cruzar ríos e regueiros. 

O PONTÓN DE TELO
Na parroquia de Covas. Salvaba o río Neira. Xunto un muíño fariñeiro do século XVIII, utilizábase para ir á igrexa parroquial no inverno e para o paso de gando e carros, tanto para o traslado de gran e fariña co muíño como para uso privado. Aínda se utilizaba hai uns 25 anos.  

A PORTELA

Diminutivo de porto, latín portu, paso natural entre montañas. Ou porta pequena nun valado. 

PORTO DE COEDA
A un quilómetro da Ponte de Covas corrente abaixo. Na actualidade só é accesible por un extremo. O camió só une o río con outro camiño principal, é dicir, non ten uso para acceder a fincas privadas. Sábese que cando o tren arrivou á Pobra do San Xiao, os veciños dos núcleos de Acivido, Penouta, Berselos e Santo André atravesaban o río Neira neste punto cos carros de vacas ou mulas para ires a buscar sal e aprovisionamenteo ao tren. Como proba queda unha corredoira labrada en laxe, con pronunciada pendente, pola cal ascendían os carros cargados e que paseniñamente foron labrando as marcas das rodas, aínda visibles.  

O POSTO

Do latín postus, positus. Lugar onde están os animais utilizados para a reprodución. Para L. Aguirre del Río, no seu Diccionario del dialecto gallego (1858), garita, posto de vixiancia.

POUSADA (SANTIAGO)

Nome da parroquia. Latín pausata, de pausare, parar, cesar, repousar. Lugar onde remata unha xornada de viaxe. Casa onde facer noite que logo daría nome a unha villae. Tamén pode facer alusión a antigas pousas ou fincas medievais pertencentes a reis, nobres ou eclesiásticos semellantes ás quintas, granxas e pazos. No ano 982 é denominada comoPausata, e Pausada no 1233. O Madoz di que en Pousada existían os restos do pazo de Tello de Neira, de quen se conta que foi o rei a pronunciar o seu castigo, suceso descrito no século XV por Llaguno y Amirola no seu Sumario de los Reyes de España, quen apón o castigo a Afonso VII, por tomar pola forza a terra e a filla dun labrego. Asegura Amor Meilán que Lope de Vega inspirouse nesta historia para escribir O mellor alcalde o Rei. Conclúe Vázquez Seijas conclúe que o tal Tello de Neira sería o señor do pazo, coñecido despois como casa torre de Basille. Santiago o Maior, coñecido tamén como o Zebedeu, foi discípulo de Xesús. Segundo a tradición foi no ano 33 cando pisou por primeira vez aGallaecia para evanxelizala. Fóra dos Evanxeos, só aparece nomeado nos Feitos dos Apóstolos, cando é martirizado en Xerusalén no ano 44 por orde de Heródes Agripa. Será no ano 813 cando o ermitán Paio descubra a suposta tumba no monte Libredón, onde o enterraran os discípulos que arrivaran co seu cadáver a Iria Flavia (Padrón), nun lugar onde xa existía unha necrópole precristiá e onde logo se ergueu a catedral. Hai quen asegura que os restos venerados na catedral son os de Prisciliano, o famoso heresiarca galego do século IV. 

POZO DE ALVITO
Na parroquia de Covas, xunto o río Neira.  

POZO DO COUSO

Monte situado a 927 metros de altitude sobre o nivel do mar. Pozo, do latín puteum, escavación profunda no solo para depósito de auga; burato que hai no terreo e que está cheo de auga. O composto vén do latín causu, leira para cultivo de legumes; depósito nos que se gardan os cereais; foxo, lugar preparado para sitiar as feras. Para os celtas, certos pozos e lagoas eran sagrados, un lugar de entrada ao "Outro Mundo".

O POZO NEGRO

Negro deriva do latín niger. Alusión a un pozo profundo, onde resulta moi difícil ver o seu fondo. Asociado a unha lenda.

POZO DE TEIXEIRA

Para o composo, ver Teixeira. Asociado á lenda dun pozo que atrae á xente e ao gando.

QUINTÁ

Núcleo de poboación situado na parroquia de Piñeira. Latín quinta, grande propiedade rústica con casa e terreo de cultivo. Extensión de terreo cultivado. Tamén quintas partes dos froitos entregados aos donos dunha propiedade. Quintus e Quintanus foi nome persoal. 

QUINTÁ DE RIBA DE NEIRA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Riba de Neira. Riba deriva da voz latinaripa, ribeira máis ou menos característica dun río ou regueiro. Neira vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. 

QUINTELA

Núcleos de poboación situados nas parroquias de Arroxo e Laxes. Latín quintanella, diminutivo de quinta, casa de campo ou aldea pequena. 

RAPADOIRO

A 901 metros de altitude sobre o nivel do mar. Alusión a un terreo desprovisto de vexetación. Para Franco Grande e Carré Alvarellos, lugar onde se rapa ou esquila. Quizais veña do gótico *hrapón, arrincar.

RARIZ

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. *(Villa) Reirici, pertencente a un propietario de orixe visigótica de nome Reiricus. Nun documento do ano 1120 fala docasal de Raariz. Xunto o río consérvase unha arca de pedra que era utilizada para pescar anguías. 

A RASELIÑA 
Diminutivo de rasa, que deriva do verbo latino radere, raer, rozar, lugar achandado no monte, desprovisto de vexetación. Lugar onde se fixo unha rozada. 

AS REBOLEIRAS

Semella derivar dun latín vulgar repullus, unha variedade de carballo, latín robur. Tamén recibe este nome a parte máis densa dun bosque, prado ou seara, onde apenas hai claros. Elixio Rivas Quintas di que en Horta de Becerreá chaman así á mata de carballo que medra de novo. Na comarca galega dos Ancaes adoitan chamar así á carballeira.

REBOREDO

Monte situado na parroquia de San Miguel de Neira de Rei. Do latín roburetum, de robur, carballo, co sufixo etu, logo transformado en edo. Lugar poboados de carballos.

RECESENDE (SAN CIRILO)

Nome da parroquia. A igrexa é anexa da parroquia de Santa Cruz do Picato e aparece coa súa matriz nun documento do século XIII. *(Villa) Recesindi, dun propietario de orixe xermánica de nome Recesindus. Freguesía nomeada como Recesendi nos anos 1133 e 1241. San Cirilo naceu cara o ano 444. Dirixiu o Concilio de Efeso que declarou que María si é Nai de Deus. Significa "o que ten autoridade". Nesta parroquia estaba o coñecido como Castiñeiro de Folgueira, famoso polos seus 16 metros de circunferencia, e do que J. Elorrieta publicou unha curiosa foto no ano 1949 mostrando un home co seu carro e unha parella de vacas no seu tronco baleiro. 

O REGUEIRAL

Deriva de rego, latín rigu, pequena corrente de auga.

REGUEIRO

Un regueiro, do latín rigarium, é unha pequena corrente de auga, máis grande ca o regato e máis pequena ca o río. Polo concello de Baralla discorren os regueiros de Ardenide, Caridad Arias di que o primeiro elemento, ard-, está moi presente no onomástico xermánico co significado de lugar de habitación. Aspra, contracción de áspera, latínaspera, terreo irregular, abrupto, accidentado, áspero, escarpado. Basille. A Bica.Bordocelo. Carballedo, terreo poboado de carballos, latín quercur robur. Carballeira, abundancial en -eira. Carrizais (Ver Os Carrizais), Casa do Couto (Ver Casa do Couto).O Castro (Ver O Castro). O Convento, fala dun lugar onde vive unha comunidade de frades ou monxas dunha mesma orde relixiosa. O Cocho. Coucelo, nymphaea alba, fala dunha planta ninfácea de follas redondas flotantes sobre a auga e grandes flores brancas. Usábase como menciña caseira. Couso, latín causu, leira pequena para cultivo de legumes. Foxo, lugar preparado para sitiar as feras. Tamén depósito de cantaría para gardar os cereais. As Fontao, latín fontanu, diminutivo de fonte. Fontes, latínfons/tis. Illoa, alusión a un sitio no terreo onde nace a auga. Pantano, charco lamacento.Lamelas, diminutivo de lama, prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Lebruxo. As Louseiras, terreo cuberto de lousas, prerromano lausa, rocha sedimentaria xistosa de cor escura que, fendida en láminas, utilízase, entre outros usos, para cubrir tellados e enlousar vías públicas. A Pena, céltico penn, rocha que sobresae no terreo. Pena dos Vaos, cuxo segundo elemento vén do latín vadu, sitio pouco profundo dos ríos onde se pode pasar andando. Pequeno. Rebolal, variante de reboredo, latínroburetum, de robur, carballo. Regueiral, tautoloxía ou repetición que fai referencia a un curso de auga. Ribón, variante de ribazo, porción de terra con algún declive, cuberta de vexetación espontánea; terreo de pedra ou terra que serve de linde entre dúas leiras; terreo contiguo á ribeira dun pequeno curso de auga. Para Caridad Arias contén os elementosrigo e bonnus, río bo. San Xusto, santo que naceu, ao igual que o seu irmán San Pastor, en Alcalá de Henares. Tocoulles vivir a derradeira das grandes persecucións dos cristiáns en tempos de Diocleciano. Por declararse cristiáns foron decapitados no ano 304. Nome que significa "o que obra con xustiza". Souto (ver Souto). Tereixa. Toanzos, o sufixo -antio adoita estar relacionado coa hidronimia. Traseito. Uceira, de ulice, uz, breixo. O Val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. Valderríos. Valiña, corrente de auga que discorre por un pequeno val. Veigas, raíz prerromana *baika, terreo regable, sempre húmido, chan e fértil. Vilachambre (Ver Vilachambre). Xermil, *(villa) Gemiri, de Gemirus?.

O REGUENGO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vilachambre. De regalengum, voz latina con sufixo de orixe xermánica que fai alusión a unha herdade ou terra pertencente á coroa ou que está suxeita ao pagamento de trabucos.

O RETIRO

Lugar afastado dun núcleo habitado, quizais utilizado por antigos eremitas. Ou lugar de descanso.

A RETORTA

Latín retortum, do verbo retorquere, alusión a unha curva pronunciada onde as características xeográficas do terreo determinan a disposición irregular das fincas; ou un camiño difícil.

A REVOLTA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Participio do verbo latinorevolvere, denuncia a curva dun camiño ou dun monte. Tamén terreo de monte, cavado e renovado, onde se planta trigo que se sementa no segundo labor que se lle dá á terra.

RIBA DE NEIRA (SANTALLA)

Nome da parroquia. Riba deriva da voz latina ripa, ribeira máis ou menos característica dun río ou regueiro. Neira vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. Santalla, nome de orixe grega que en galego deu Olaia, Baia, Olalla... Vítima de diferentes tormentos (o potro ou ecúleo, entre outros), morreu crucificada no século IV.

O RÍO DE BUSTO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Do latín rivu, corrente de auga. Segundo a crenza popular a auga dos ríos arrastran a enfermidade como arrastran o sedimento. Para o composto, ver Busto.

RÍO COBO

O composto deriva do latín covu, alusión a unha depresión orográfica. Tamén colmea de abellas, trobo, abellariza, albariza. 

RÍO DE FURCO

Da voz latina furca deriva a palabra forca, instrumento para aforcar, e forcada, o coñecido instrumento agrícola. Mais aquí fai referencia a unha corrente de auga que se bifurca.

RÍO FURGUEIRA

O composto deriva do latín vulgar furicare. Alusión aunha corrente de auga que furga ou escarva a terra.

RÍO GUIMAREI

Únese ao río Neira no val de Neira de Xusá. Para o composto, ver Guimarei.

RÍO NEIRA

Preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. Esta corrente fluvial, que nace na serra do Portelo, discorre ao longo de cincoenta e seis quilómetros. Citado como Navia -portum de Navia- no ano 1010.

RÍO PIÑEIRA

Para o composto, ver Piñeira.

RIOSUBIL

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Rivus sibilus, o río que asubía, ou alusión a unha propiedade dun posesor medieval de nome Sibilius.

RÍO VAL PEDROSO

Latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. O composto deriva do latín petra, pedra.

O ROMEO

Rosmarinus officinalis, romeu. Planta utilizada como condimento. Antano usábase como estimulante e para tratar distintas enfermidades. Tamén foi un nome persoal Romaeus, do grego romaios, romano ou romeiro, peregrino.

AS ROZAS

Forma latina ruptiare, roturar, terreo rozado preparado para sementar.

SABUGUEIROS

O sabugueiro, sambucus nigra, o arbusto da familia das caprifoliáceas tan común enGalicia cuxas flores usábanse antano en infusión por posuír propiedades medicinais, principalmente como laxante; tamén se facían emplastos para cubrir as feridas. No país coñécense máis dunha trintena de nomes: bieiteiro, viradoiro, birouteiro, bineito, naiteiro, samuxeiro, sango, biouteiro, pau virandoiro, cabugo, sabuco...

SALGUEIROS

Latín salicariu, árbore propia de lugares húmidos. A cortiza é moi rica en tanino e contén salicilina, base principal da aspirina.

SALVADOR

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Pousada. *(Villa) Salvatori, dun propietario de orixe medieval de nome Salvator.

SANAMEDE

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. Haxiotopónimo, contracción de San Mamede, latín Sanctus Mammetis, emparentado do Mohamed árabe. Natural da Capadocia, os seus pais foron Santa Rufina e San Teodoro. Morreu martirizado a mans dun gladiador no anfiteatro de Cesárea no ano 253. No lugar coñecido como O Piago celebrábase unha festa en honra do San Mamede que tiña unha capela da que na actualidade non quedan restos. Un ano houbo unha terrible liorta entre dous mozos que rematou coa morte dun deles. Dende aquelas deixouse de celebrar a festa. Nas inmediacións onde estaba a ermida saíron á luz varias tumbas feitas con laxes. Nunha casa custodiábase unha imaxe do San Mamede que foi roubada hai anos.

SAN BERNABEL

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Santo que viviu no século I, compañeiro de San Paulo. O nome provén do arameu Barnabah que significa "fillo do profeta".

SAN CIBRAO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Francos. Sanctus Cyprianus, nome de orixe latina que significa "habitante de Chipre".

SAN MARTÍN DE NEIRA DE REI (SAN PEDRO)

Nome da parroquia. Na Idade Mdia exercía xurisdición o marqués de Montaos. Foi capital do concello de Neira de Xusá ata o ano 1840. O primeiro documento que fai mención á terra de Neira data do ano 982, nunha doázón do mosteiro de Samos. A forma máis antiga sería de orixe prerromana, Naria, Narea ou Neria. Martiño vén de Martinus, "adicado ao deus Marte", latín Mars/Martis, o deus da guerra, nome de orixe pagá moi frecuente enGalicia que os cristiáns aceptaron pola popularidade do bispo de Tours. Neira vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga, aínda que hai autores que o fan derivar do latínniger, nigra, nigrum, negro, ou relacionado coa tribo dos nerios que habitaban o que hoxe é a Costa da Morte, no Finisterrae. Para o último elemento, coidamos que o vocábulo rei non fai referencia ao soberano ou monarca que goberna un territorio, senón a unha *(villa) Reirici, alusión a un posesor medieval de nome Reiricus. En Galicia chamaban rei ao fillo de pai descoñecido, acollido logo nunha inclusa. E o vocábulo, en hebreo, significa "terra de pasto". San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. 

SAN MIGUEL DE NEIRA DE REI (SAN MIGUEL)

Nome da parroquia. San Miguel, Sanctus Michael, é, nos tempos bíblicos, o anxo protector de Israel, e tamén o encargado de acompañar as almas dos xustos ao ceo; é, xunto con San Gabriel e San Rafael, un dos tres arcanxos. A igrexa, construída coas pedras dun castelo que había no lugar, levántase sobre un castro. Da fortaleza aínda se perciben as pegadas da base da torre medieval de planta cadrada; segundo relata Vázquez Seijas, dende a liña fronteira da igrexa e en dirección onde estivo a potne de Carrocedo, derrubada por unha enchenta do río no ano 1939, o que deu lugar á construción da actual, partía un camiño subterráneo, ao servizo da torre, traballado en pena.

SAN XUSTO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Pousada. San Xusto, Sanctus Iustus, naceu, ao igual que o seu irmán San Pastor, en Alcalá de Henares. Tocoulles vivir a derradeira das grandes persecucións dos cristiáns en tempos de Diocleciano. Por declararse cristiáns foron decapitados no ano 304 e que foron catados polo poeta latino Prduencio no seuPeristephanon. Nome que significa "o que obra con xustiza".

SANTA CRUZ

Núcleo de poboación situado na parroquia de Sobrado de Picato. No Museo Diocesano de Lugo consérvase unn documento do ano 1094 nas que se comprenden as agregacións de Santa Cruz e Neira que logo foron permutados no ano 1241, sendo os signatarios do contrato o bispo e Lugo e o cabido catedralicio. No ano 1160 noméase Vïllam Sancte Crucis de Pecado... homines et hereditates de Sobrado et cacavel. Ver Capela de Santa Cruz e Santa Helena.

SANTA MARTA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vilartelín. Marta, citada co nome bíblico deMartha, que significa señora; irmá de María e Lázaro, viviu en Betania, preto de Xerusalén, a principios do século I. Os primeiros en adicar a celebración litúrxica a Santa Marta foron os franciscáns no ano 1262.

SANTO ANDRÉ

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. André, grego Andreas, nome de orixe grega que significa "viril".

SANTO ESTEVO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Pousada. No ano 1775 chamábase San Esteban de Neira e figuraba como parroquia anexa de Arroxo. Santo Estevo, latín Sanctu Estphanu, nome grego que significa coroa. O culto a este santo difúndese por Occidente a partires do achádego das súas reliquias no ano 415. 

SEIXO DAS BIDUEIRAS

Latín saxum, rocha, penedo, croio. Hai autores que defenden que o antropotopónimo celtaSescius ou o latino Sessius puido dar orixe ao nome Seixo. A palabra seixo xa se le na forma galega actual no mosteiro de Sobrado dos Monxes no ano 932. O segundo elemento fai referencia á árbore da familia das betuláceas, betula pendula. O primeiro estudo sobre a abidueira ou bidueiro débese a Fr. Martiño Sarmiento quen, no ano 1759, no seu traballoSobre a Betula ou Bidueiro di que no século XVIII aínda non se relacionaba o bidueiro coabetula latina. Para algúns pobos prehistóricos tiña carácter sagrado. Na Idade Media asociouse á bruxaría porque baixo del medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno. Críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Mais tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma e gota.

SENRA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Baralla. Voz céltica senara, campo de cereais. Extensión de terreo de cultivo onde varios veciños posúen leiras, mesmo de aproveitamento comunal. Sinónimo de seara.

A SERRA

Monte situado a 628 metros de altitude sobre o nivel do mar. Unha serra, latín serra, é un cordal montañoso de pouca extensión. Xa dende a antigüidade clásica, nas montañas prodúcese o contacto directo entre os homes e os deuses, onde se accede ao mundo dos mortos e da escuridade.

SERRA DA FERVENZA

Latín ferventia, proveniente do verbo fervere, ferver, sensación que produce a caída brusca da auga ao salvar un desnivel.

SERRA DE FONTOIRA

Lindeira co concello de Becerreá. Fontem auream, fonte de ouro, alusión á calidade da súa auga ou pola cor da limonita (mineral de óxido de ferro hidratado) no fondo da auga. Mais, no presente caso, tampouco podemos desbotar que veña dun céltico *au-, auga, fonte, río.

SERRA DO GALO

A 754 metros de altitude sobre o nivel do mar. O topónimo nada ten que ver co macho da galiña, vén dunha base prerromana *galo, pedra. No presente caso identifica un terreo de características pedrosas. Eladio Rodríguez di que o galo é para os galegos coma un reloxo nocturno que marca moi ben as horas, cantando tres veces arredor das doce, de dúas a tres e ao saír o sol. O seu canto antes de media noite tómase como agoiro de morte ou desventuras próximas. 

SERRA DE ILLOA

Lindeiro co concello de Láncara. Sitio abundante en illós, do latín oculola, plural deoculum, ollo, manancial, charco, lagoa pequena. 

SERRA DA PENA

Céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo. 

SERRA DO PENEDÓN

Linda co concello de Becerreá. Penedón é un aumentativo de penedo. 

SERRA DO PICATO

O composto é un diminutivo de pico, prerromano beccu, cima, cume, curuto. Picouto.

SERRA DO RAÑADOIRO

A 901 metros de altitude sobre o nivel do mar. Menéndez Pidal relaciona o étimo co verbo galego rañar, rascar, en alusión a un monte formado por vexetación raquítica que, pola súa altura, é raída polos axentes atmosféricos. Para Carré Alvarellos sitio de brañas. Segundo Elixio Rivas, monte baixo con carpazo, moi roído polo gando. E para Otero Álvarez, prado de mala calidade.

SERRA DE SAN MARTIÑO

Martiño vén de Martinus, "adicado ao deus Marte", latín Mars/Martis, o deus da guerra, nome de orixe pagá moi frecuente en Galicia que os cristiáns aceptaron pola popularidade do bispo de Tours. 

O SERRÓN

Entre Ferreiros e Vilartelín. Aumentativo de serra.

SIXIREI (SAN PEDRO)

Nome da parroquia. *(Villa) Sigeredi pertencente a un propietario de orixe xermánica de nome Sigeredus. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. 

SOBIEDAL

De entrada, a súa forma leva a pensar no amplo número de topónimos existentes en Galicia que se refiren á sobreira < SUBERARIA, reforzado ademais pola presenza do abundancial en –al, tipo Sobral ou Sobreiral, por exemplo. Aquí poderiamos partir de Sobredo, cun sufixo xa abundancial en –ETUM. Iso si, non atopamos ningún topónimo*Sobredal, por exemplo, para asegurarmos esta opción. Agora ben, a presenza dese ditongo estraño -ie- fai que semelle un topónimo aberto a variadas posibilidades fitotoponímicas. Dende un probable sincretismo sobreira-abeleira (Abelal), ou sobreira-bidueiro (O Bidual, O Bedul, O Bidul), lembremos neste concello de Baralla un Biduedo e unha A Bidueira, até mesmo sobreira-abeto < ABIETE, estraño dentro da fitotoponimia galega. Outra das opcións é considerar a raíz So- como prefixo independente, indicando, ben ‘elevación, altura’, o que o emparentaría co termo sobrado (lembremos Sobrado do Picato en Baralla) ou ben ‘debaixo de, ao pé de’, tipo Soagra ou Sopena. A modo de curiosidade, cómpre destacarmos a semellanza de Sobiedal cos topónimos asturianos Somiedo e Oviedo. O primeiro parece que provén do latín SUMMAM ou SUMMUM ‘o máis alto’, mentres que para o segundo, dentro das posibles teorías que hai, está tamén a de monte, altura. Teriamos pois un mesmo campo léxico ‘altura’ para Sobrado, Sobiedal, Somiedo e Oviedo. Nalgunhas partes dos Ancares chaman subiao ou subiadal a unha matogueira de silveiras.

SOBRADO DE PICATO (SANTA CRUZ)

Nome da parroquia. Os cotos de Santa Cruz e Sobrado de Picato foron permutados no ano 1241, sendo os signatarios o bispo de Lugo e o cabido catedralicio. No ano 1704 instauráronse en Sobrado os aloxamentos e vagaxes, obrigaban a que durante as marchas que facían as tropas polas aldeas e vilas se asistisen aos soldados con vinagre, sal, lume ou unha compesación económica. Estes tránsitos entre Lugo e Castela no 1796 comezan a funcionar case exclusivamente pola estrada nova. No 1808, por causa da guerra, o gran número de equipaxes e efectos que foi preciso mobilizar quedaron estancados nos cuarteis, entorpecéndose o servizo. Nestas datas trasládase o cuartel a Ferreiros, ampliando os coutos e xurisdicións que tiñan que acodir. O primeiro elemento vén de superatum, edificio cunha parte alta que, por analoxía, denuncia un lugar elevado. Picato, diminutivo de pico, latín beccu, punta, cumio dun monte. Para a advocación da parroquia, ver Capela de Santa Cruz e Santa Helena. 

SOUTO

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Miguel de Neira de Rei. Latín saltus, arboreda, bosque pedroso e con altibaixos no terreo. Terreo no que hai moitas árbores, sobre todo castiñeiros. Caridad Arias amosa as súas dúbidas canto que o topónimo se relacione sempre con lugares referidos ás características da paisaxe, de feito sinala a presenza de nomes persoais: Sottus, Suttus, Saltus, Sotillus, Sotullianus (divindade prerromana), Suttunius, etc.

SUDRIO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. Deriva do nome persoal latinoSutrius que estaría relacionado coa cidade etrusca Sutrium.

O TARANDÓN

Raíz indoeuropea *tar, elevación.

TEIXEIRA

Núcleo de pobación pertencente á parroquia de Arroxo. Foi suprimida como parroquia no ano 1890. Cubil do porco teixo (Meles, meles). Sitio plantado de teixos, latín taxus baccata. Verbo desta árbore conífera cómpre lembrar o relatado por Floro, escritor latino do século II d.C., cando menciona o asedio do Monte Medulio no ano 19 antes de Cristo, cando os romanos, ante a imposibilidade por conquistalo coa súa poderosa maquinaria de guerra, cércanno cun foxo de quince millas ao que os galegos respostan, denantes caeren escravizados, cun holocausto colectivo por medio do veleno do teixo e as propias armas. No ano 1195 era nomeada como ecclesia Sancti Petri de Taxaria. Teixedo xa se le nun documento do mosteiro de Xubia no ano 1162, e en Sobrado dos Monxes baixo a variante de Teixido e"Taysario". A forma actual é do século XII.

TEIXEIRA DE ABAIXO E TEIXEIRA DE ARRIBA

Núcleos de poboación pertencentes á parroquia de Penarrubia. Topónimos de situación, cos compostos derivados do latín bassus e ripa.

O TESO

Latín tensus, de tendere, estirar, extender. Lugar alto no campo. Monte alto e escarpado. Outeiro.

O TESO DA CAPELA

En Vilares, na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Contan que cando tronaba, os veciños traían a este lugar a imaxe do San Lourenzo para que cesara.

TESO DAS PEDRAS

O segundo elemento vén do latín petra.

O TESOURO

Latín thesaurum. Lugar situado no castro de Santa Marta, na parroquia de Vilartelín. Segundo a lenda hai soterradas unhas barras de ouro. Fraseoloxía: "Bo tesouro ten o que está de saúde ben". "Máis val tesouro de virtude que de ouro". "Non falta tesouro de viño nin de ouro". "O maior tesouro sempre vai ao ouro". "Quen ten un tesouro non pensa máis que en ouro". "Sempre o tesouro chama polo ouro".

TORNIQUEIRA

Segundo Elixio Rivas, pedra sobre a boca do forno que actúa como viseira para deter as fuxicas. 

A TORRE VELLA
Vázquez Seijas escribiu que a carón da estrada dos Mazos ao Cereixal, e a un quilómetro da Condomiña, consérvase unha pequena casa que leva o nome da Torre Vella, mais sen achegar outros datos. 

O TOURAL

Varias acepcións. Traduce, en principio, ao latín taurus, touro, en alusión a un pasteiro ou campo onde pacían estes animais, mais sen desbotar unha procedencia do prerromano *tor, monte ou rochedo. En moitas partes de Galicia chamaban toural ao campo onde se celebraba a feira do gando. No século XV, en Santiago de Compostela estaba a praza do Toural de Faxeiras, hoxe en día Praza do Toural.  

TOUZÓN

Aumentativo de touza, prerromano tautia, en alusión a un terreo poboado de carballos e/ou matorreira.

TOXEDELO

Derivado de toxo, prerromano toju, o arbusto silvestre, verde e espiñoso, tan común enGalicia, que se roza para estrume, cama do gando, etc. Lugar abundante en toxos. O toxo tiña un gran valor na economía campesiña que, en moitos sitios, se sometía a un semicultivo, especialmente o toxo xigante ou arnau. Os toros dos toxos arnaus, de gran dureza, usábanse para facer bastóns, estadullos, etc. Tamén se utilizaban para protexer os valados.

TRAS DA CAPILLA

Na aldea do Castro de Lexo. Ao parecer recibe o nome por unha primitiva capela, hoxe en día desaparecida, que había no lugar. A preposición latina trans funciona como elemento de formación de palabras co significado de máis alá ou detrás de.

TRASCASTRO

Este topónimo recollémolo na aldea de Castro de Lexo. É así como coñecen o monte onde está situado o castro de Sixirei.

TRAS DAS SEBES

Sebe, cercado feito con táboas, estacas, silveiras, toxos, etc. para acoutar un terreo.

TRAS DO TESO

O composto, do latín tensus, de tendere, extender, estirar, que nomea un lugar alto no campo, un monte alto e escarpado, un outeiro.

TRASEITO

Alusión a un terreo repartido en tarefas por medio de sucos como nunha herdade ou labradío. 

TRASPENA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. Trans pennam, detrás ou máis alá da pena. No lugar consérvase unha necrópole megalítica e un castro. A aldea xa é citada nun documento do ano 1775, que é nomeada como parroquia de San Mamede de Traspena. Vázquez Seijas di que había unha torre, sen achegar máis datos. A xurisdición exercíaa o condado de Lemos, participando nel a Encomenda de San Xoán que tiña o seu centro en Portomarín.

AS TRAVESAS

Do latín travessum, que atravesa, que se pode interpretar no sentido de herdades atravesadas por camiños ou dispostas transversalmente. Tamén se chama así á peza do carro que une as chedas e o cabezallo. Trabe.

A UCEIRA

De ulice, uz, breixo, arbusto de madeira dura e raíces grosas que ata ben entrado o século XX se empregaba para facer carbón vexetal, tanto para consumo propio como para vender. A raíz e a flor da uz branca utilizábase como remedio para a dor de cabeza e o lumbago. A uz vermella considerábase velenosa.

VAL DA CALIÑA

Latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. O composto é un diminutivo de cal, latín callis, senda, rúa, paso estreito entre dúas montañas; tamén canle, do latín canale, sulco por onde discorre a auga.

VAL DAS CURUXAS

Topónimo enganoso que semella facer alusión ao lugar onde moran ou aniñan as curuxas, latín cuculliata, ave encarapuchada, de rapina e nocturna da familia dos estríxidas. Segundo a lenda zuga o aceite das lámpadas das igrexas; considérase unha ave de mal agoiro, sobre todo cando voa sobre a casa dalgún doente, xa que o voo silencioso anuncia unha desgraza. Mais tamén pode derivar da raíz preindoeuropea *kor (r)/*kar (r), monte, rocha, lugar penedío.

VAL DO SOUTO

Para o composto, ver Souto.

VAL DE NEIRA DE REI

O primeiro elemento vén do latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. Neira deriva do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. Coidamos que o vocábulo rei non fai referencia ao soberano ou monarca que goberna un territorio, senón a unha *(villa) Reirici, alusión a un posesor medieval de nome Reiricus. En Galicia chamaban rei ao fillo de pai descoñecido, acollido logo nunha inclusa. E o vocábulo, en hebreo, significa "terra de pasto".

VAL DE NEIRA DE XUSÁ

Xusá deriva de deorsum, abaixo, en contraposición a sursum, arriba, no alto. Ata o ano 1975 o concello chamábase Neira e Xusá. 

VALADOS

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Latínvallum/vallatum, muro, xeralmente de terra ou pedras, construído arredor dun terreo para cercalo e protexelo doutro.

VALE (SAN XURXO)

Nome da parroquia. Aínda que en principio deriva de val, pode provir dun antropotopónimo Vallius. San Xurxo naceu en Palestina no ano 280. Segundo a lenda, matou a un dragón para salvar a unha doncela. A Igrexa fixo a súa festa de libre cumprimento xa que di que pouco ou nada se sabe sobre a súa vida.

OS VALES

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Sixirei. Plural de val.

A VALIÑA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pacios. Diminutivo de val. Para Caridad Arias non está relacionado co latín vallis, senón que contén o antropotopónimo celtaVal(l)o ou Val(l)io con derivados latinizados Valius, Valiacus...

A VALIÑA BRANCA

O composto deriva do latín albus, branco; mais tamén da forma preindoeuropea *alb, monte, altura.

VEIGA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penarrubia. Prerromano *baika, terreo sempre húmido, chan e fértil. Denomina un val ou terreo que baixa cara o río. Topónimo moi abundante en Galicia. O vocábulo veiga xa se le nun documento do mosteiro de Celanova no ano 961, e no século XII tamén nos mosteiros de Xubia, Oseira e Santiago de Compostela.

AS VEIGAS

Plural de veiga.

AS VENDAS

Do latín vendita, participio de vendere, vender. Pousadas, hospedaxes. Mesón ou casa establecida nun despoboado para hospedar aos camiñantes.

VILACHÁ

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Pedrafita de Camporredondo. Villa plana, vila ou aldea edificada sobre un terreo chan. Por vila entendíase unha aldea ou grupo de casas dentro duns límites precisos con edificacións para vivir e  gardar as colleitas, animais e aparellos, converténdose nun elemento básico dende o século X.

VILACHAMBRE (SANTA MARIÑA)

Nome da parroquia. Para Juan J. Moralejo é unha *(villa) Flammulae. Chambre, de orixe franca, ten o significado de habitación. O nome da santa vén do latín e significa "proveniente do mar, mariñeira". Santa moi popular en Galicia, principalmente na provincia de Ourense, naceu no ano 123 en Piñeira de Arcos (Sandiás). Sendo aínda nena, foi decapitada por se negar a renunciar á súa fe. Conta a lenda que cando a súa cabeza caeu no chan deu tres saltos dos que nacereon tres fontes que son as mesmas que hoxe en día seguen a manar a carón da igrexa de Santa Mariña de Augas Santas, no concello de Allariz.

VILAMEIXE

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Vale. Alusión a unha villa dun propietario medieval que atendía polo nome de Messius. Nicandro Ares achega que nun epígrafe romano de Lugo noméase unha Aurelia Messia.

VILANOVA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilartelín e monte situado a 844 metros de altitude sobre o nivel do mar.  Latín villa nova, pequeno núcleo rural. 

VILAR DE FRANCOS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Francos. Do latín villare, pequeno núcleo de poboación co conxunto das súas terras. O vilar ou casal, de menor rango cá vila, xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria. Para o composto, ver Francos.

VILARELLO

Núcleos de poboacións pertencentes ás parroquias de Lebruxo e Sixirei. Diminutivo de vilar, aínda que hai autores que o identifican o antropotopónimo Aurelius.

VILARES

Núcleo de  poboación situado na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Plural de vilar.

VILARPUNTEIRO (SANTA MARTA)

Nome da parroquia. Sen desbotar a posibilidade de que o composto faga alusión a unha vila dun propietario medieval, en principio semella derivar de punteiro, latín polentarius, de polenta, boliño doce de fariña e orxo. A freguesía aparece citada por primeira vez nun documento do ano 1188 co nome de Villar proentariu; no 1220 como Villar Poentario; e no 1250 como Vilar Polentario. Quizais sería un alcume dun posuidor do vilar. No ano 1809, os veciños puxeron en fuga a unha partida de soldados franceses que se dispuñan a saquear Lexo. Marta, irmá de María e Lázaro, vivu en Betania, preto de Xerusalén, a principios do século I. Os primeiros en adicar a celebración litúrxica a Santa Marta foron os franciscáns no ano 1262.

VILARTELÍN (SANTA EUFEMIA)

Nome da parroquia. Segundo Verea y Aguiar, a mansio romana de Caramico, na Vía XIX, situaríase en Vilartelín. *(Villar) Tellini, dun posesor medieval de orixe latina de nomeTellinus. Citado como Vilartelin nun documento do ano 1133. Santa Eufemia naceu en Bitinia (Asia Menor). Por non renunciar ao cristianismo, morreu martirizada vítima dun león. O seu nome significa "Palabra de bo agoiro".

VILASANTÁN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Covas. *(Villa) Sentani, dun posesor medieval de orixe latina de nome Sentanius. Nun documento do ano 997 cítase Vilar Sentan, e noutro do 1125 "in ripa de Neira villa quam vocintant Villar Santan".

VILELA

Núcleo de  poboación situado na parroquia de Piñeira. De vilella, diminutivo de vila, latínvilla.

A VITUREIRA

De vulturaria, derivado do latín vulture, voitre, a ave de rapina de gran tamaño que se alimenta de animais mortos.

XANGAZO

Podería tratarse dun fitónimo procedente da árbore chamada sango < SAMBUCUS NIGRA, tamén chamada bieiteiro e sabugueiro, cremos que vinculada co sanguiño ou amieiro negro, de aí Sanguiñeda, proveniente de SANGUINEUM ‘da cor do sangue’, árbore de cortiza vermella e froitos vermellos que se volven negros cando madurecen. O máis estraño é o sufixo –azo, pouco usual (no Corgo temos Bergazo, por exemplo), onde poderiamos postular un hipotético *SAMBUCIO do sufixo –ACEUS en correlación a fitónimos tipo Biduíza (de bidueiro) proveniente dun hipotético *BETULICEA. Hai estudos toponímicos que lle dan ao sufixo -azo un significado abundancial. Hai quen defende a súa orixe no sánscrito sanghatta, unión.

XUVENTO

Derivado do nome propio Xuvenal ou Xuventino, o que posúe xuventude ou mocidade?

ZARRIÑA

Zona acoutada no monte. Finca pechada. Chousa. 

Colectivo Patrimonio dos Ancares
Toponimia do concello de Baralla

http://arqueoloxiadosancares.blogspot.pt/2011/01/toponimia-concello-de-baralla.html, [5mai2018]

TOPONIMIA DO CONCELLO DE BECERREÁ

ACEA DAS PONTES

O primeiro elemento deriva do árabe clásico saniyak, muíño de roda movido por auga; noria, batán. O composto vén do latín pons/tis, estrutura que permite salvar un río ou outro accidente do terreo. Fraseoloxía: "Andando gana a acea, e non estando queda". "Cando a acea está parada, non dá proveito nin gaña nada". "Máis vale acea parada que muiñeiro amigo". "Na acea, primeiro moe o que primeiro chega". "Non creas ao que vén da acea, senón ao que volve a ela". "O que está na acea moe, e non o que vai e non volve".

O ACEVO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Latín vulgar aci-folium ouaquifolium, folla de agulla. Ilex aquifolium, arbusto ou arboriña que, usado como adorno navideño, case provocou a súa desaparición. O froito, alimento de determinados animais, é perigoso para o home polas súas características diuréticas e gomitivas. Segundo a lenda, posúe propiedades prodixiosas para atraer o amor.

O ACEVAL

Terreo poboado de acevos.

ACEVEDO

Terreo poboado de acevos.

ACIÑEIRAL DE CRUZUL
Situado ás beiras do río Narón, está considerado como o máis ao norte da Península Ibérica. A aciñeira, latín quercur ilex, é unha árbore de madeira dura cuxo froito é a landra. En Cruzul, mestúrase con rebolos e castiñeiros. De gran valor ecolóxico. Para o último elemento, ver Cruzul.

AGRO DE CANDIVAL

Latín ager-agri, extensión pequena de terra cultivada; mais tamén houbo o nome persoalAgrius. O composto semella unha variante de cadaval, toxal queimado que aínda conserva en pé os troncos chamuscados ou medio carbonizados. Antigas superficies queimadas.

AGRO DE CODIVAL OU CODIVÓ
A 800 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto tan só podemos sinalar unha hipotética orixe a partir do étimo latino COS, COTIS ‘pedra dura, pedregal’ que o podería emparentar cos Coído ou Coedo que fan referencia ao coio, croio ou coíño. Outra cuestión é a explicación do seu sufixo –ivó, que semella estraño na toponimia galega, cando menos nas parroquias e lugares. A forma Codival parece remitir a un abundancial pero sen achegarmos máis información. Teñen certa semellanza cos Cádavo-Cadaval ‘toxo ou toxal queimado’. No topónimo Codivó puidera postularse unha asimilación da primeira vogal átona por influxo da tónica. Finalmente, unha posible relación co codeso < *CUTISSU non parece probable, dado precisamente ese sufixo –ivó, -ival. 

AGRO DA QUEIMADA

Alusión a unha terra cremata ou cinerata, onde primeiro se queima a broza para logo cultivalas, ou quizais onde houbo incineracións sepulcrais ou se fixeron piras rituais.

AGRO DA SERRA

Unha serra, latín serra, é un cordal montañoso de pouca extensión. 

AGROS DE FERREIROS

O composto fai referencia ao oficio do traballador do ferro, do latín ferrarius. A finais do século XVIII a produción das forxas en Galicia era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reás. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas. 

AGÜEIRA (SAN XOÁN)

Nome da parroquia. Semella unha evolución de aquaria, plural de aquarium, canle de auga ou zanxa feita para conducir a auga da choiva ás herdades. Tamén puído ser unha *(Villa) aquaria dun posesor de nome Aquarius. Aquí mana un curioso manancial que muda a cor das augas segundo veña o día. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". Segundo o Catastro de Floridablanca (1785) pertenceu xurisdicionalmente a Torés, en As Nogais. Segundo Amor Meilán, na loita contra os franceses distinguíronse o veciño da Ribeira de Agüeira Manuel María Núñez, a quen o marqués De la Romana confiou o mando das tropas, e Ramón Nadela.

O AGUILLÓN

A 814 metros de altitude sobre o nivel do mar. Do latín aculeus, de acus, agulla, que no presente caso fai alusión a unha pena puntiaguda. O aguillón é tamén o punzón defensido e ofensivo que teñen no abdome algúns insectos. E o cravo de ferro que ten a aguillada. Para Elixio Rivas (2001), insecto que fura o cañoto do millo.

AIREXE

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilamane. Variante de igrexa, latíneclesia, templo adicado ao culto cristián. Caridad Arias di que é un xenitivo Aressi que deu o nome Arisius ou Aresius.

ALFORXÁN
Antropotopónimo gótico de Frogianus?

ALTO DA CANDA

O primiero elemento vén do latín altus. O composto deriva da partícula *cand, rocha, sitio pedroso. Segundo J. M. Piel, pode derivar do apelativo románico cando que designaría ao tronco dunha árbore. Corominas ve o latín candere, arder, teorizando que tamén podería ser un derivado popular de candidus, branco, aplicado ao trigo candeal, que dá pan moi branco.

ALTO DA FORCADURA

A 967 metros de altitude sobre o nivel do mar. Da voz latina furca deriva a palabra forca, instrumento para aforcar, e forcada, o coñecido instrumento agrícola. Tamén camiño que se bifurca. Mais aquí fai referencia ao sitio onde conflúen dúas ladeiras de montaña. 

ALTO DE MEDAS

Do latín meta, columna cónica en alusión a picos desa forma. Morea grande de monllos de cereal dispostos para mallar. Herba seca ou palla colocados na eira en forma que non lles entre a auga. Tamén poder facer referencia a mámoas prehistóricas en forma de meda ou túmulo. Xa a mediados do século XVIII, Fr. Martiño Sarmiento ao referirse ás medas de Galiza, escribiu: "Nos campos e serras onde os romanos queimaban os cadáveres, soen atoparse uns montiños de terra con algunhas pedras por remate. A estes montes como medas, uns chaman castros, e o máis común é chamalos mámoas, cuxa orixe é de mamma, mamula, mámoa. E todo porque teñen figura dunha teta". 

ALTO DA PORTELIÑA

Diminutivo de porto, latín portu, paso natural entre montañas.

ALTO DA VALIÑA

Monte lindeiro co concello de Láncara, situado a 1104 metros de altitude sobre o nivel do mar. Diminutivo de val, latín vallis. 

ANTIGO CÁRCERE
Na actualidade acolle o Xulgado. Contrución datada no ano 1870 segundo figura nunha inscrición da fachada.   

ARANDEDO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Co sufixo -etum > -edo, lugar poboado de arandeiras, nome científico vaccinium myrtillus, plantas cuxo froito é o arando. Fitónimo de orixe incerta, talvez proveniente do céltico *aran e o latínrhododendron, este último procedente do grego. Nalgunhas aldeas dos Ancares e do Courel, recibe o nome de "uva dos montes", pola súa semellanza cos grans de certas uvas.

ARCO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia do Cereixal. Latín arcus. Elemento arquitectónico en forma de curva que, por veces, nomea edificios relixiosos que presentan elementos construtivos en forma de arco. Ou do antropónimo prelatino Arco. Tamén pode denunciar un asentamento ou un enterramento megalítico.

O AREAL

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cascallá. Do latín arena, area. Cheo ou cuberto de area. 

ARMESTO (SAN ROMÁN)

Nome da parroquia. Foi berce da liñaxe dos Armesto. Posible raíz xermánica *arm, brazo, dano, arma. Para Bascuas debe explicarse como derivado dun tema *arm-, relacionado á súa vez co radical indoeuropeo *er-, fluír, poñerse en movemento. J. Piel suponlle unha orixe xermánica, cuxa terminación, -esto, apón a un nome persoal. San Román, nome derivado do latín romanus, "Aquel que procede de Roma". Este santo, natural de Antioquía, morreu durante a persecución de Maximiano. Sábese que tivo culto na Península Ibérica antes do século IV xa que Prudencio enxálzao nun dos seus himnos. Mais tamén hai quen conxectura que o nome pode derivar do latín subromanum, "xunto ao romano", ou de sub remaneum, "xunto aos restos de habitación" que interpretan como un asentamento castrexo.

ARROXO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. Segundo o Glosario de voces galegas de hoxe (1985) de Constantino García González, nomea unha extensión grande de monte baixo. Mais hai autores que o identifican co latín arrugium, de arrugia, alusión á canle construída polos romanos para o lavado de mineral. Non falta quen teorice co latínagrum rubeum, campo roxizo.

ARTONÍN
Monte situado na parroquia de Guilfrei, lindeiro co concello de Triacastela. 

AVESEDO

Lugar frío e sombrizo porque case nunca lle dá o sol.

BALAXAZ

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Quizais do árabeal-hayar, pedregal. Nicandro Ares Vázquez di que probablemente sería unha vila chamada no ano 1002 villa Agelaz, que sufriría a contaminación de vallis Agelaz, patronímico persoal gótico Agila, -anis.

A BALSA

Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Voz prerromana balsa, depósito de auga, natural ou feito polo home, para recoller a auga; lugar enchoupado. 

AS BARBEITAS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilaiz. Do latín verbactum, espazo de terra que se deixa sen cultivar para que descanse. Valado que divide unha propiedade doutra. No século XI figura documentado o diminutivo barbeirolo, e barbecto no século XII.

O BARBEITO DE CASARES

Plural de casar, derivado do latín casa. Explotación agro-gandeira formada por unha vivenda principal e outras construcións anexas. Casa rústica coas súas propiedades. O casal ou vilar xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria.

O BARBEITO DAS CRUCES

O composto vén do latín cruce. Pode facer alusión a un topónimo viario, cruce ou confluenza de camiños, ou ao símbolo relixioso cristián. Nas encrucilladas detéñense os enterros para orar polos defuntos. Nos cruces de camiños invocábase ao diaño e tamén se manifestaban as ánimas e a Compaña. Mais, nas encrucilladas curábase o mal de ollo e o angaraño, e prendíanse as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán, ademais de seren un lugar propicio para os rituais de fecundación. Relacionada coa cruz, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. Cómpre lembrar que os enterramentos efectuábanse á beira dos camiños e nas encrucilladas (meniños que morrían sen bautizar, suicidas, etc.), o que dá idea do medo histórico que estes lugares infundían pola noite. Tampouco é infrecuente atopar cruces insculpidas nas penedas (petroglifos), ben de factura prehistórica, que vén a ser a representación esquemática da figura humana, ou ben de época medieval que servía para sinalar as lindes dunha terra. 

O BARRACÓN

Cabana, casoupa. Construción de planta baixa sen tabiques que se empregaba, por exemplo, para aloxar soldados, peregrinos ou persoas sen vivenda.

BARREIRO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Liber. Do prerromano barro, lama, fango, que non debemos confundir co barrum céltico, barreira, estacada.

BARRIO DE ABAIXO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guilfrei. Barrio deriva da palabra de orixe árabe barri que designa un lugar situado ás aforas, no arrabalde. Cabeza Quiles, citando a L. Meruéndano, di que Barrio Novo e Rúa Nova poden referirse a un asentamento xudeo. Segundo Eladio Rodríguez, Barrio é un apelido tipicamente hebreu. O composto vén do latín bassus, baixo, se ben este último elemento podería facer mención a un propietario que atendía polo nome de Bassus. 

BECERREÁ (SAN XOÁN)

Nome da parroquia e capital municipal. Para J. Piel é un nome de señorío dun propietario latino, rematado no sufixo adxetival -ana, procedente dunha *(villa) Becerrana ouBecerriana. Para Caridad Arias fai alusión a unha *(villa) Beceriana, derivado do nome dun posesor Becerianus ou Bicerianus, forma patronímica do nome Becerius ou Biciriusque proveñen a súa vez da base nominal celta Beco/Becco, cuxo derivado Becius ou Veciusestá documentado na epigrafía, tese non documentada ata o de agora en ningún documento. Joan Corominas, no Coloquio sobre lenguas y culturas prerromanas de la Península Ibérica, celebrado en Salamanca no ano 1974, propón a hipótese etimolóxica deBergedo-Redana (Civitas), "cidade do camiño do Bierzo"; supón un primeiro elemento céltico ou indoeuropeo Bergedum, ben coñecido como nome do Bierzo, e un segundo compoñente Redana, entroncado co céltico Reda, "carro de viaxe". Moralejo (1978) di que a evolución de Bergedoredana ata Becerreá pode admitirse, se ben lamenta que non se conservara en forma unha testemuña clara da base orixinaria. Outra cousa é o que nos ahega a lenda (ver o apartado Lendas e mitos da Comarca dos Ancares nesta mesma páxina). Nos tombos do mosteiro de Penamaior as citas máis antigas corresponden aBecerraa. Nun documento do ano 1128, o abade do cenobio concede en préstamo un casal en Becerreá. No 1259 o abade de Carracedo do Bierzo recibe de "Alfonso Gomez de Valcarcer... quanto ayo en Becerrrana, termino de Valboa". San Xoán vén do latín San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". Segundo o Diccionario de Madoz (1845), Becerreá ten un clima frio pero san; daquelas comprendía o lugar de Becerreá e o barrio de Lamas; contaba con 50 casas de poucas comodidades; non dispoñía de casa propia nin para o concello nin para o cárcere, véndose o xulgado na necesidade de conservar os presos no Cereixal. Antonio Correa Fernández (1862-1907), médico e escritor, fundou e dirixiu El Monitor: Defensor de los intereses generales y locales de la región oriental de la provincia de Lugo y sus limítrofes, que aparece en Becerreá o día 13 de xaneiro do ano 1900, sendo o derradeiro número o 17 de decembro dese mesmo ano. Canto á demografía do municipio, dende o ano 1910 pasou de ter 9.898 habitantes a pouco máis de 3.000.

AS BIDUEIRAS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilamane. Referencia á árbore da familia das betuláceas, betula pendula. O primeiro estudo sobre a abidueira ou bidueiro débese a Fr. Martiño Sarmiento quen, no ano 1759, no seu traballo Sobre a Betula ou Bidueiro di que no século XVIII aínda non se relacionaba o bidueiro coa betula latina. Para algúns pobos prehistóricos tiña carácter sagrado. Na Idade Media asociouse á bruxaría porque baixo del medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno; tamén recibiu este sobrenome porque a súa casca era utilizada como pergameo para escribir. Segundo a lenda, críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Mais tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma, gota, mal de pedra e enfermidades do ril.

A BORQUERÍA

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Ouselle. Unha solución que se nos ocorre sería relacionalo co porcaria que dá os topónimos tipo A Porqueira, relacionado máis ca co porco doméstico, co xabaril ou porco bravo, moi abondoso en Galicia. Agora ben, os topónimos referidos a ‘porqueira’ parecen atoparse máis en provincias como Pontevedra e Ourense. O dicionario da RAE define o termo ‘porquera’ especificamente como o lugar ou sitio en que se encaman e habitan os xabarís no monte. A forma Borquería, co B- inicial podería explicarse pola presenza precisamente do A artigo que fai que o P- inicial en posición intervocálica sonorizase e o sufixo –ería por –eira podería ser produto dunha metátese ou mesmo influxo do propio castelán. Agora ben, puidera cobrar máis corpo o feito de que existen topónimos en Galicia rematados en –ería (A Ferrería, A Portería, A Alberguería, A Fornería ou A Zapatería) que aluden a lugares ou emprazamentos destinados a oficios. A Borquería presenta unha evidente semellanza formal con estes e aquí poderiamos postular a idea do termo ‘abarca’ ou zoca, que o relacionaría co topónimo A Zapatería. Outra posibilidade puidera estar relacionada co termo ‘barca’. De feito existen topónimos deste tipo, vinculados ás barcas dos ríos. Nicandro Ares di que non lle ve unha explicación satisfactoria, achegando que o lugar foi unha parada de burros. 

BUISÁN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. *(Villa) Busiani, dun posesor medieval de nome Busianus ou Buisanus. Onomástico árabe abu Isam. Nas inmediación conservánse restos dunha explotación aurífera de época romana. A aldea aparece citada nun documento do ano 989.

BULLÁN

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Hidrotopónimo proveniente de bullas, co significado de pozas, charcas de auga, en prados e lugares húmidos. Nicandro Ares di que semella saído de Bullius co sufixo de posesión -anus. 

BUSTELO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilachá. De bustellu, proveniente de busto, do latín bustu, sitio onde queimaban ou enterraban os cadáveres que logo debeu dar, non sen certos inconvenientes filolóxicos, como ben apunta Cabeza Quiles, o galego busto, extensión de terra destinada ao pasto para o gando. Para o P. Sarmiento sería unha derivación do vocábulo latino bos, boi; para outros autores viría da voz gala bou, vaca. Tamén identifica un lugar ermo. Verbo desta última acepción, Eladio Rodríguez, citando a Rodríguez Elías, di que a fasquía inhóspita do terreo puido deberse a que as piras formadas para incinerar os cadáveres se ergueran varias veces nun mesmo sitio, deixando o chan queimado, sen vexetación e cuberto de cinza; ou de teren elixido eses lugares.

CABANA

Do latín capanna, alusión á existencia de cabanas de uso preferentemente agrícola e/ou gandeiro, construídas no campo para refuxio dos pastores.

AS CABANAS

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Plural de cabana. A aldea debe ter a orixe neste tipo de construcións.

CABANELA DE ABAIXO e CABANELA DE ARRIBA

Núcleos de poboación pertencentes á parroquia de Becerreá. Diminutivos de capanna, cabana. Os compostos proveñen do latín bassus e ripa.

CABEZA DO RÍO

Lugar situado en San Pedro, parroquia de Furco. Cabeza deriva do latín vulgar capitia, decaput, cabeza, punta, cumio, extremo, cabo, referido á parte superior do corpo humano, dunha montaña ou, tamén, comezo, principio. O composto vén do latín rivu, corrente de auga. No lugar hai unha necrópole megalítica formada por dúas mámoas.

CABEZÓN

Aumentativo de cabeza que no presente caso fai alusión ao cumio dunha montaña. Constantino García González, no seu Glosario de voces galegas (1985), di que en Galiza chaman así a unha enfermidade que ataca na cabeza ás vacas, équidos e ovellas. Para Elixio Rivas é a lanza do carro.

O CABO

Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Do latín caput, cume. Mais en galego adoita aludir ao extremo dunha cousa ou lugar cando non actúa como adverbio xa que pasaría a significar xunto a, a carón de. 

CABO DE VILA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guillén. De caput e villa, extremo dunha vila, núcleo de poboación máis pequeno ca unha cidade e máis grande ca unha aldea.

OS CACHICOVOS
O composto, covo, fai alusión a unha colmea de abellas, tobo, abellariza, albariza.

CADOALLA (SAN PEDRO)
Nome da parroquia. Antigamente pertenceu á xuriscidión do Val de Ouselle. Posible raíz prerromana *cath (Catu-Valos ou Catualos) que significa "poderoso no combate". Nicandro Ares Vázquez escribiu no ano 1983 que podería ter orixe celta, partindo dun antropónimo Cadwalla, aínda que máis adiante di que ao mellor non foi máis ca unha Ca-d-Oalla, casa de Olalla. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. Na igrexa de San Pedro os romeiros rachan a porta para conseguir amuletos. 

O CAL
Neste monte hai unha necrópole megalítica. Latín callis, senda, rúa, paso estreito entre dúas montañas, ou canle de auga, latín canale. Tamén do latín calx, -cis, o óxido de calcio. 

CALDOVAL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Nidia referencia a un paso ou canle de auga, latín canale, que discorre por un val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas.

O CAMIÑO

Latín vulgar camminu, sitio polo que se pasa cando se vai dun lugar a outro. Ata non hai moitos anos, a reparación dos camiños corría a cargo dos veciños que, ademais da man de obra, achegaban ferramentas e medios de transporte; a participación nos traballos era obrigatoria, o incumprimento dese deber, agás causa xustificada, podía carrexar a imposición dunha multa. 

CAMIÑO DA ANTIGA

Na parroquia de Cadoalla. Do latín camminu e antiqua. En principio, o topónimo denuncia un camiño que existiu dende hai moito tempo ou servidume de paso a través de fincas alleas. Mais aquí, segundo me contaron os veciños, facía alusión á calzada romana da que aínda se conservaban algúns tramos antes da construción da autostrada A6 que, ademais da vía, destruíu literalmente o sitio arqueolóxico do Enciñal. É probable que este camiño viñera dende o Cereixal, pasando por Cadoalla e Saa, descendendo logo ata Ouselle onde pasaba pola ladeira sur do castro da Coroa, continuando ata Cruzul, compartindo o mesmo trazado que o Camiño Real.

O CAMIÑO FRANCÉS
Trátase dunha variante do Camiño de Santiago, coñecido como Vía de Kuning, un moxe alsaciano que peregrinou a Compostela no ano 1495. Este camiño, que aproveitaba o itinerario da Vía XIX de época romana, transcorría no concello de Becerreá por Furco, O Cereixal, Cadoalla e A Borquería, abandonando o municipio polas Pontes de Gatín cara Astorga. Fala deste camiño un documento atopado en O Fabal (Cervantes) que o nomea como "Camiño Francés".

CAMPA DE FONTARÓN 
Campa, campo, campus, pero de extensión máis ampla, lugar do monte onde medra espontaneamente a herba. Nalgunhas partes de Galicia chaman así á lousa que cubre un sepulcro. Para o composto, ver Fontarón.

O CAMPAIRO
Derivado de campo, latín campu.

A CAMPA LONGA
Do latín campus e longus.

CAMPA DO RABELO
Varias acepcións para o segundo elemento. Animal sen rabo ou que o ten curto, quizais derapum. Curto, escaso, non completo nin xusto. Último, o que vai detrás. Variante de rabeno (sátiro), ser fantástico que corría os campos na procura de mozas para abusar delas.

O CAMPANARIO DE CRUZUL
En principio, un campanario é a torre das igrexas onde se atopan as campás. Mais, como o presente caso, non sempre é así. Trátase, en efecto, dunha espadana de dos vans á que se accede por unha escaleira de pedra pero situada na aldea, a uns 500 metros da igrexa parroquial. Data, posiblemente, do século XVIII. O motivo que levou aos veciños a erguela no pobo debeuse a que a única campá da igrexa non se escoitaba en toda a parroquia polo que, en caso de calquera continxencia (unha morte, un incendio, etc.), toda a veciñanza podía enterarse. Cóntase que cando a invasión francesa, no ano 1809, estas campás alertaron da chegada das tropas napoleónicas á ponte de Cruzul. Para o composto, ver Cruzul.

O CAMPELO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guilfrei. Diminutivo de campo, latíncampus.

CAMPO DA ÁRBORE OU DE ÁRBOL?
Núcleo de poboación e lugar pertencente á parroquia de Cascallá. O Campo de Árbore ou Campo de Árbol sitúase a 794 metros de altitude, na parroquia de Cascallá (Becerreá), á altura da N-VI que comunica as capitais municipais de Becerreá e Baralla. Dá nome a un alto e a un pequeno núcleo de poboación. O topónimo oficial é Campo de Árbore, mais na cartografía da Xunta de Galicia figura como Campo da Árbore e Campo de Arbre. Blázquez (1923), Esfefanía Álvarez (1960), Amor Meilán (1991), e con dúbidas Arias Vilas (1992) ubican aquí a mansión Timalinus, antigo núcleo prerromano logo romanizado que adoita identificarse coa Talamina de Ptolomeo, o xeógrafo grego do século II quen, na súaXeografía, tentou situar milleiros de lugares coas coordenadas xeográficas pero que, trasladadas ás actuais, causan problemas. O único que sabemos verbo de Timalinus é polo Itinerario de Antonino onde se di que se atopaba a XXII millas de Lucus Augusti,dirección Asturica Augusti. O Campo de Árbore ou de Árbol atopábase próximo á vía romana XIX e aos castros das Fontes, Todón, a Serra e a Torre. Malia o anterior, nós cremos que a mansio Timalinus situábase máis ao norte, a uns catro quilómetros en liña recta do Campo de Árbore ou de Árbol. Cando as obras de construción, no ano 1932, da estrada que vai ata O Cádavo (Baleira), na Condomiña (Baralla), no lugar coñecido como o Agro de Pedreda, saíron á luz columnas, ladrillos, tégulas, fragmentos cerámicos, anacos de mosaicos e algunhas moedas de ouro e prata. No ano 2012 localizamos xunto o muro exterior dunha casa de Todón de Abaixo (Becerreá) unha base de columna romana, e non moi lonxe, na Ponte de Neira, nun xardín particular, unha base e un fuste da mesma época que na actualidade actúa como soporte dunha cruz moderna. Ambas as pezas, contáronnos, proceden do Agro de Pedreda. Temos noticia da existencia doutro material que permanece en mans particulares, ademais do que quedou baixo a estrada. Plinio, seguindo a Teofrasto e Dioscórides, dicía que o terceiro xénero das durmideiras silvestres é o tithymalion ao que outros chaman mécon ou paralion, que daría o topónimo Paralia/Baralla. Tithymalion ou tithymalis, segundo Nicandro Ares Vázquez, ben podería dar Timalinus. Mais, que nós saibamos, non se conservan referentes. O que si semella bastante claro é que este topónimo ten unha raíz prerromana máis o sufixo latino e que sinalaría un castro onde logo se ergueu a mansión (Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey, 2008). Segundo o dicionario da RAG, unha árbore é "calquera planta de tamaño grande, con tronco leñoso e elevado que se divide en pólas a partir dunha certa altura". En Galicia, a árbore, do latín arbor, -oris, tamén recibe o nome de albre, árbole, árbor e arbre. Algunhas árbores tiveron un culto xeralizado no país, pois críase que eran sagradas, atribuíndoselles, nos máis dos casos, propiedades benéficas, mais tamén prexudiciais. En Campo de Árbore vemos un sintagma de orixe latina: campus e arbor. Ares Vázquez, en Lucensia (2009), ao falar da parroquia de Árbol, en Antas de Ulla, di que se cadra foi un diminutivo *arvulum, de arvum, campo cultivado. Mais, se tomamos o Tombo do mosteiro de Celanova do ano 1004, atopámonos cun vinea de Arbori o que nos leva a pensar que arbori fose un antropónimo do nome persoal Arborius (Kajanto, 1982) ouArborus (Rivas Quintas, 1991), o que nos levaría a Campo de Árbol.  

CAMPO DE RIMAO
Para Caridad Arias, o elemento rigo-, ri- forma parte dos topónimos que dá nome á divindade celta Rigo-Magus que algúns autores traducen como campo real. Cabe tamén derivar este segundo compoñente do celta mag ou magh, o grande, o que deixa desbotada a etimoloxía de río mao ou malo. Froilán López dá o adxectivo latino malus como derivado de humanus. No Tombo de Samos non se documenta Mao como Malus, senón comoHumanus. A. Díaz Fuentes, que rexistra a forma Omano, considérao de orixe antroponímica, partindo do cognome latino Humanus. Luis Monteagudo, con citas deHumano/Omano, do Tombo de Samos, admite unha probable etimoloxía popular, supoñendo como base un xentilicio etrusco *Hum-anus. Juan J. Moralejo, di que a aparente latinidade de O Mao desfaise na forma medieval Humanum, que lembraría unha Umia (ría de Arousa), Homem, e fóra de Galicia Omaña, Omecillo, Umana... O problema está en saber se outros hidrónimos Mao son prerromanos e perderon o seu O- mal segmentado ou son románicos, *Malum, e antitéticos de Riobóo. O río Mao aparece citado no Tombo de Celanova no ano 952 co nome de Omano, e rivulo Humano minore no 976.  

O CANDEDO
Lugar poboado de candos, rebento grande do castiñeiro. Para Moralejo Lasso deriva decandanetum, póla seca, árbore queimada.

CANTÍNS
Na parroquia de Vilamane. Forma preindoeuropea *cant, pedra, rocha. No presente caso semella denunciar unha elevación rochosa cortada case verticalmente. Hai un castro.

CANTIZ
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilachá. *(Villa) Cantidii dun posesor medieval de nome Cantidius. Para Caridad Arias vén da base céltica *cant, brillante, luminoso, que deu o antropotopónimo Cantius.

OS CANTOS
Base céltica *cant, croio, pedra de pequeno tamaño e de forma arredondada que existe na beira do mar ou dos ríos. Caridad Arias di que podería facer mención a unha divindade prerromana co significado de branca, coruscente, emparentada, de non ser a mesma, coa deusa-nai megalítica Bre/Vedra. 

CAPELA 
Oratorio edificado habitualmente nun sitio ermo e despoboado; vén do latín cappela, derivado de cappa, referencia ao anaco de capa que San Martiño deu a un pobre. Máis información sobre as capelas do concello, pódese ver a entrada deste mesmo blogue adicado ao Patrimonio Relixioso. 

O CARBALLAL
Voz prerromana *carb, pedra, planta nada entre pedras. Terreo poboado de carballos, latín quercur robur; a especie, robur, é o nome dado polos romanos a certas árbores de madeira dura polo que se utilizaba para facer doelas dos bocois ou na construción naval. Na antigüidade ao carballo considerábanno coma unha árbore sagrada, ademais de curar a sarna, as quebraduras dos nenos, o lumbago ou enfermidades contaxiosas, tamén agochaba a pedra do raio polo que se consideraba unha árbore purificadora. A casca do carballo, rica en tanino, empregábase para o curtido do coiro. No seu toro críase un lique conque se tinguían os tecidos, cocéndoos en auga con cinza. Segundo Strabón, historiador grego nacido no ano 63 a.C., os castrexos comían durante boa parte do ano pan de landra, o froito do carballo, afirmación dirixida, sen lugar a dúbidas, a menosprezar a economía dos "bárbaros" do Noroeste e así xustificar a invasión romana.

CARBALLEDO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Mesma etimoloxía que O Carballal.

CARBALLÍN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cadoalla. Variante propia da Galicia oriental. Diminutivo de carballo.

O CARBOEIRO
De carbonarius, nome de oficio referido ao carbón. Pode facer alusión a un lugar que presenta unha cor escura; sitio onde abunda a turba, o carbón natural formado en zonas húmidas e frías; ao mineral de cor negra que tamén se utiliza como combustible; sinalar un sitio onde se fabricaba o carbón a partires de plantas arbustibas, etc; ou a unha persoa que vende ou fai carbón. En tempos eran os propios ferreiros os que facían o carbón que gastaban xa que non se comercializaba. Polo xeral facíanno de uz facendo un burato no chan, prendíanlle lume e logo tapábase con terra. Á mañá seguinte extendíanno ben cun angazo para que parase de arder.

A CARPACEIRA
Terreo onde abundan as carpazas, de carpathium, quizais proveniente dunha voz prerromana, arbustos da familia das cistáceas de flores amarelas. A orixe do nome xenérico científico calluna deriva do grego e significa varrer, xa que se utilizaba como vasoira. 

O CARRIZO
Latín carriceu, planta gramínea, especie de cana, que medra na auga formando canaveirais. Para Francisco Javier Rodríguez (1854), é un paxaro dos máis pequenos de Galiza, de cor escura coma o rousinol e pillo coma el e canto agradable ao oído; escóitase só cando anuncia choiva, e é un barómetro seguro que dá auga pronta.

A CARUNCHADA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Chámase caruncho ao po negro que se forma na espiga dalgúns cereais e no talo do millo. Fungo que se produce nos grans de centeo, trigo e millo. Nicandro Ares teoriza se podería proceder do latíncaruncula, diminutivo de caro, carne.

CASA DA CAPELA
O primeiro elemento deriva do latín casa. Para o composto, ver Capela.

CASA DO COXO 
Alusión a unha casa propiedade dunha persoa que coxea. Tamén lle chaman coxo, latín vulgar coxus, ás broullas que saen na pel e que proveñen das mordedelas de animais e picadas de insectos, especialmente o sapo, a araña, a víbora, o cínfano, o cempés, a cóbrega, a toupeira, etc. Produce proído moi molesto durante oito días seguidos, se non se dá canto antes na parte mordida unhas fregas con vinagre e se non se aperta fortemente o cute cunha moeda ou coa folla dun canivete. Para Caridad Arias pode vir do teónimo celtaCussus ou Cossus, divindade presente na epigrafía. Crespo Pozo explica coxo co significado de verme, latín cossus.

CASA DA LAMEIRA
Prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Prado húmido. Sitio cheo de lama.

CASA DO MONTE
O segundo elemento deriva do latín monte, terreo sen cultivar no que medran árbores, arbustos e outro tipo de vexetación. 

CASA DE NEIRA
No Cereixal, cunha inscrición do ano 1887. O composto deriva do preindoeuropeo *nar,*ner, *nor, auga.

CASA DO PAZO
O composto vén do latín pallatium, referencia a unha antiga casa señorial. O termo pazo aséntase nos séculos XVIII e XIX. As primeiras edificacións pacegas configúranse ao redor do ano 1500 mais apenas se conservan construcións anteriores a esa data.

CASA DA RETORTA
O composto vén do participio retortum, do verbo retorquere, torcer, retorcer, alusión a unha curva pronuciada, a un camiño difícil, onde as características xeográficas do terreo determinan a disposición irregular das fincas.

CASA DE RIVAS
En Ouselle. Do latín ripa, ae, banda ou beira de terra que bordea un río, lago, etc. Trátase dun conxunto formado pola casa grande e unhas construcións anexas. Esta casa figura en varios documentos antigos como Riba, Riva e Rivas. A orixe estaría nos primeiros do século XVI. Pertenceu á linaxe dos Ribadeneira.  A casa procede xenealoxicamente da Torre de Cadoalla. Bernardo de Erbón Ribadeneira, neto de García López de Erbón Ribadeneira, da Torre de Cadoalla, e a súa muller Inés de Ribadeneira obteñen do rei Filipe II no 1575 a orde de facer información sobre a constitucións do vínculo e morgado sobre os seus bens "de riba, do ceresal, doselle". A voz riba xa se le nun documento do mosteiro de Celanova do ano 964 e que pasou a apelido no século XV. Atópase á beira da vía romana XIX do Itinerario de Antonino que no concello de Becerreá entraba por Furco, continuando polo Cereixal, Cadoalla, Carballeira da Casa de Rivas, Ouselle e As Pontes de Gatín, continuando no concello de Cervantes polo Fabal, Doiras, Ponte Ferreira, e internándose no Bierzo polo Portelo. No lugar aínda se conserva o topónimo Tras da Torre nun prado situado tras da casa.

CASA DE SAAVEDRA
En Airexe, na parroquia de Vilamane. J. Piel traduce o composto Saavedra por sala vella, do xermánico sala e do latín vetera, equivalente a casa ou habitación. Para Caridad Arias, o nome non contén elementos xermánicos nin latinos xa que é un vocábulo prerromano, seguramente celta, identificado co nome Salaverus.

CASA DO TESO
O composto deriva do latín tensus, de tendere, estirar, extender. Lugar alto no campo. Monte alto e escarpado. Outeiro.

CASA TORRE DE CADOALLA
Na parroquia de Cadoalla. Do século XVI, presenta un escudo brasonado na fachada coas armas dos Ribadeneira, Bolaño, Balboa e outros. Pertenceu aos Herbón, unida á de Cormes. No ano 1609 tomou posesión dela Vasco de Herbón y Vivero, fillo de Lope de Vivero e María López de Vivero, e neto de Moñigo de Herbón e Beatriz de Vivero. Estes últimos foron os fundadores do vínculo de Cadoalla no ano 1556, con motivo da escritura de partillas cos seus irmáns, da herencia dos seus pais. Os Herbón eran tamén donos do couto de Barcia, solar dos que proveñen, os do solar de Rivas e os da principal de Cruzul, que tiña unha torre que xa non existe. As edificacións máis separadas do edificio principal, que eran a capela e o muíño-pombal, padeceron en decembro do 1809 a rapina (no caso da capela tamén un incendio) das tropas napoleónicas do mariscal Soult. A muller de Vicente María Pardo de Ribadeneira Saco Quiroga e Montenegro que se atopaba moi enfermo, María do Carmo Ulloa Valcarce e Olarte-Ponce de León, defendeu a casa e puído salvar varias imaxes da capela, unha pequena fornela, dous misais, dúas casullas e a ara do altar e da talla medieval do San Antonio, patrón da capela. Unha torre, latín turre, é unha construción alta e estreita que teñen algúns castelos, igrexas e casas. Para o último elemento, ver Cadoalla.

CASA TORRE DE CORMES
Na parroquia de Marcelle. O documento máis antigo que se conserva data do ano 1609 en que aparece tomando posesión dela Vasco de Erbón y Vivero. No ano 1649 tomou posesión do señorío Fernando de Herbón y Vivero que foi alcalde maior perpetuo de Torés. No último terzo do século XVIII pasou a Petronila Nicolasa Armada, bautizada no ano 1775 na igrexa mosteiral de Penamaior, onde tamén contraeu matrimonio no 1791 con Pedro Benito Bermúdez Valledor y Arias, dono do pazo de San Pedro de Benquerencia, torre de Castropol e outras casas. Xa no século XX, herdou a casa José de Boado y García de Montes, fillo de Isabel García de Montes y Bermúdez e José de Boado y Castro, cabaleiro do "Hábito de San Xoán" e correspondente da Real Academica Galega. 

CASA TORRE DE CRUZUL
Na parroquia de Cruzul. Non se conservan restos. Pertenceu á familia dos Erbón. O morgado de Cruzul fundouno Leonor de Rivera Saavedra Quiroga y Guitián no ano 1781, agregándolle o padroado da igrexa de Cruzul, con dereito a enterramento, morgado que instituíu a favor do seu neto José María Rivera Figueoa de Barcia y Saavedra Saco y Quirgoa, señor dos coutos de Gorgueiros, A Armada e as  súas xurisdicións. Para o último elemento, ver Cruzul.

CASA TORRE DE GUILFREI
Na parroquia de Guilfrei. Presenta planta cadrada con tres andares e cuberta a catro augas. O acceso principal está protexido por un teito a xeito de pórtico. Para o composto, ver Guilfrei.

CASA TORRE DE HORTA
Na parroquia de Agüeira. Atopábase a carón do antigo Camiño Real. As súas orixes remóntanse ao século XI. A primitiva fortaleza ardeu no ano 1895, quedando só a parte da casa que aínda se conserva. Durante moito tempo estivo vencellada a Torés (As Nogais), así como ás casas de Noceda, Arandedo e Cancelada. Os apelidos máis frecuentes propietarios da torre son os dos Bolaño, Ulloa e Ribadeneira. Nun documento do ano 1410 di que a capela do San Bieito, hoxe restaurada (foi incendiada o 18 de xullo de 1936), situada nas inmediacións, sempre pertenceu á casa-torre. No mesmo escrito, o escribán transcribe os desexos da propietaria, Blanca de Balboa, para que a súa sobriña, María de Lamas Fernández e Balboa, case con Marcos Gómez de Bolaño, dono da casa de Quintá, da xurisdición de Cancelada de Abaixo, "con quen está tratado que teña que casar", doándolle para soster as cargas do matrimonio o lugar de Horta máis a ermida de San Bieito. Outros propietarios foron Gonzalo Ramón Gómez Ulloa Ribadeneira e Ramón Manuel Ulloa Santiso que no ano 1809 ingresou como alférez no exército do marqués De la Romana para o que se lle esixiu un documento que probara a súa "limpeza de sangue" (ata o ano 1811 era preciso demostrar a limpeza de sangue a todos os que ingresaban no corpo de oficiais do exército). Estivo vinculada a Torés, así como ás de Noceda, Arandedo, Cancelada e Quintá. Os apelidos máis frecuentes son os dos Bolaño, Ulloa e Ribadeneira. Entre os seus membros salientan o cardenal Pedro Gómez Bolaño Ulloa. En distintos documentos menciónase tamén como Casa dos Ulloas. Conserva unha pedra armeira. Horta, do latínhortus, terreo de pouca extensión, xeralmente ao lado da casa, onde se cultivan verduras, legumes, hortalizas e árbores froiteiras. Para o último elemento, ver Horta.

CASA TORRE DE MORCELLE
Presenta planta rectangular con portas de acceso alinteladas con arcos de medio punto. Ten unha capela exenta ao pé do camiño e restos dun pombal. En bo estado de conservación. Para o último elemento, ver Morcelle. 

CASA TORRE DE VILAMANE
Para o último elemento, ver Vilamane. 

CASA DE VALCÁRCEL 
No Cereixal, con pedra armeira. O composto está formado polos vocábulos latinos valle, val, e carcere, cárcere, angostura que pode facer alusión a un val angosto ou estreito. 

CASA DE VALDAVARA
O segundo elemento semella estar formado pola voz latina vallis, chaira de terra entre montes ou alturas, e o vocábulo vara. Elixio Rivas fala da "vara de monte, vara de doce palmos, a antiga medida de lonxitude equivalente a 1,10 metros. Navia de Suarna-Cervantes de onde monte de varas/de voces, monte comunal de pastos ou en que se reparten searas". Bara tamén é unha divindade prerromana que contén o radical indoeuropeo *bar, auga. Para Holder (1904), o topónimo podería estar relacionado co irlandés bara, xenitivo baranu, cimrico bar, ira, furor. 

CASAR
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Furco. Derivado do latín casa. Explotación agro-gandeira formada por unha vivenda principal e outras construcións anexas. Casa rústica coas súas propiedades. O casal ou vilar xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria.

CASARES
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilaiz. Plural de casar.

CASAS DA AIRELA
O segundo elemento é un diminutivo de aira, latín area, espazo próximo á casa utilizado para mallar os cereais, secar os legumes e outros usos.

CASAS DA PENA
O composto vén do céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo.

CASAS DA PONTE
O composto deriva do latín pons, pontis, construción que comunica ribeiras opostas.

CASCALLÁ (SANTA MARÍA)
Parroquia suprimida na Estatística Diocesana do bispado de Lugo. De quassicaliare, do verbo latino quassare, romper, alusión a un terreo abundante en cascallos, mestura de area grosa e pedras; ou tamén, segundo Ares Vázquez, unha villa de Cascellianus ou a casa de Callianus. En documentos do ano 1037 é citado como Cascaliania.  Foi couto e granxa do mosteiro de Penamaior. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora". Está documentado que no século XVII, o párroco, Xoán Rodríguez, tiña dous criados e tres criadas.

CASTEL DE MARÍA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Variante de castelo.Castellu determinado polo nome persoal María. 

O CASTELO 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cadoalla. Latín castellu, diminutivo decastru, referencia a un antigo emprazamento dun castelo, torre de vixiancia ou un poboado prehistórico. 

CASTELO DE PENA AGÜEIRA 
Pena, do céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo. Agüeira, terreo abundante en auga. O castelo de Pena Agüeira, orixinario do século XI, foi destruído durante a Revolta Irmandiña, tal como relatou a testemuña Lope de San Silvestre, vasalo do mosteiro de Sarria, quen, xunto cos seus, atacara a fortaleza de dita vila e logo foran contra a de Pena Agüeira. Pertenceu a Vasco Herbón y Vivero. Para o composto, ver Agüeira. 

CASTIÑEIRA
Sitio poboado de castiñeiros, castanea sativa. A especie, sativa, provén do latín e significa cultivado ou plantado. Ao parecer, o castiñeiro chegou a Galiza traído polos romanos (hai investigadores que cren que xa medraba en Galiza antes da invasión); o froito, a castaña, nome que deriva do grego Kastana, cidade do Ponto onde se cultivaba, tivo unha grande importancia antes da chegada da pataca (solanum tuberosum), tubérculo orixinario de Perú e Chile introducido en Europa dende o século XVI e cultivada de forma masiva dende o século XVIII. Ata ben entrada a segunda metade do século XX, a castaña foi indispensable na subsistencia da maior parte das familias dos Ancares, que se complementaba con carne de xabarín, corzo, porco, etc. Tamén se consumían asadas e cocidas con leite, e as pequenas empregábanse para engorde dos animais. A súa madeira dura é moi apreciada en ebanistería. As castañas que caían nas beiras dos camiños non se recollían, deixándoas para os pobres e peregrinos. A finais do século XIX secaron as tres cuartas partes dos castiñeiros de Galiza ao seren atacados por uns fungos. 

O CASTRILLÓN
En Pumarín de Arriba, parroquia de Vilachá. Derivado de castro, do latín castru, campamento fortificado. Hai un castro.

CASTRO 
Do Latín castru. Un castro é un asentamento ou recinto xeralmente fortificado, de forma oval ou circular, situado a maioría das veces no cumio de outeiros, pero tamén presentes en esporóns costeiros, ladeiras de zonas montañosas, chairas e illas. Para máis información sobre os castros do concello, pódese ver a entrada deste mesmo blogue adicada ao Patrimonio Arqueolóxico. 

CELA 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Latín cella, apousento dun relixioso ou relixosa nun convento ou mosteiro. No latín medieval significaba tamén pequeno mosteiro afiliado a unha abadía. Ou sala pequena dun edificio sagrado ou funerario da antigüidade. Tamén espazo pechado para gardar o gran ou outras cousas, celeiro, almacén.

O CEMITERIO
Do latín coemeterium. Recibe o nome o lugar da parroquia onde se enterra aos mortos. Camposanto.

O CEREIXAL (SAN XOSÉ)
Nome da parroquia. Lugar que toma o nome da árbore da cerdeira cuxo froito é a cereixa, latín cerasia. Xosé, esposo da Virxe María, é un nome de orixe hebrea que significa "Deus axudará" ou "Sentado á dereita de Deus". Segundo o Diccionario de Madoz (1845), nin o concello nin o cárcere tiñan casa propia polo que o xulgado víase na necesidade de conservar os presos no Cereixal.

CERRADO DA PARAXE
Lugar situado na parroquia de Cruzul. O primeiro elemento fai alusión a un muro ou valado que pecha un terreo. O composto indica un lugar onde se para, tranquilo; tamén nomea calquera sitio.

A CHAIRA
Do latín planaria, plural de planarium, formado sobre planus, a, um, chan. Terreo que non amosa diferenza de altura nin desniveis. Terra chá de maior ou menor extensión.

A CHAIRA DE CEREIXEDO
Álusión a unha terra chá plantada de cerdeiras cuxo froito é a cereixa, latín cerasea, rematado no abundancial -etum > -edo.

A CHAIRA DE CERREDO
O composto parte do latín cirrum, crista, cume dun monte. Mais en latín temos taméncerrum, co significado de mesto, árbore resultado do cruce de sobreira e aciñeira.

CHAO 
Pico situado a 672 metros sobre o nivel do mar. Latín planu, planicie elevada. 

CHAO DE ARANDA 
Lindeiro co concello de Baleira. A 888 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto deriva da partícula preindoeuropea *ara, val, que tamén pode interpretarse co sentido de auga. 

CHAO DA ARNADA
Base preindoeuropea *arn, concavidade, depresión do terreo, auga.

CHAO DA CAPILLA
Lugar situado en Vilar de Ousón. O composto, castelanización de capela, vén do latíncappela, derivado de cappa, referencia ao anaco de capa que San Martiño deu a un pobre. Segundo me contaron aquí había unha pequena ermida, logo trasladada para a aldea. Apareceron tumbas feitas con laxes. Un veciños de Vilar de Ousón contounos que se conservan antigos documentos que falan de que ata aquí viñan enterrar aos veciños da parroquia de Liber que conta con igrexa e cemiterio próximos. De ser certo isto, este cemiterio do Chao da Capilla é anterior ao século XVII, data de construción da igrexa de Liber. 

CHAO DO COTO
Prerromano cott, altura, prominencia, lugar dominante. O étimo nada ten que ver coa raíz latina cautum, couto.

CHAO DE EIRÓS 
A 854 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto é unha versión contraída de eiroa, de areola, diminutivo de eira, latín area, espazo próximo á casa utilizado para mallar os cereais, secar os legumes e outros usos. Tamén se chamaba eiró a unha especie de praza pequena onde embocaban varías rúas e onde se reunía a xente. 

CHAO DO MARCO 
Na aldea de Regosmil, parroquia de Fontarón. A case 1.000 metros de altitude sobre o nivel do mar, consérvase unha necrópole megaltíca formada por dúas mámoas. Marco deriva do latín marco e do xermánico mark, pedra fincada no chan que delimita os lindes dunha terra. Na Idade Media os límites territoriais definíanse mediante marcos que en moitas ocasións eran mámoas, pedrafitas, petroglifos, castros, etc. Ferro Couselo e Florentino Cuevillas, entre outros, xa constataron que as mámoas foron utilizadas como puntos de referencia nas demarcacións ao longo da historia. O primeiro documento onde se menciona a utilización de monumentos prehistóricos como marcos é o Parochiale Suevorum, do século VI.

O CHAO DO MONTE
O composto vén do latín monte, terreo sen cultivar no que medran árbores, arbustos e outro tipo de vexetación.

O CHAO DO SOUTO
O composto vén do latín saltus, arboreda, bosque pedroso e con altibaixos no terreo; terreo no que hai moitas árbores, sobre todo castiñeiros. Caridad Arias amosa as súas dúbidas acerca de que o topónimo se relacione sempre con lugares referidos ás características da paisaxe, de feito sinala a presenza de nomes persoais: Sottus, Suttus, Saltus, Sotillus, Sotullianus(divindade prerromana), Suttunius, etc.

CHAO DA VILA 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. De planum e villa, terreo chan onde se estableceu unha vila, núcleo de poboación máis pequeno ca unha cidade e máis grande ca unha aldea.

CHOUSA DAS LAMAS
O primeiro elemento vén do latín clausa, monte, horta, herdade ou calquera tipo de terreo pechado. O composto deriva do prelatino lama, lama, fango, masa branda ao se mesturar a terra con auga.

O COBO
Colmea de abellas. Albariza, abellariza, trobo. E. Losada, J. Castro e E. Niño, na súaNomenclatura vernácula da flora vascular galega (1992) din que é outro dos nomes da melisa, melissa officinalis L., planta da familia das lamiáceas. En infusión utilízase contra as taquicardias e para a dor de estómago; tamén alonxa os mosquitos.

A COGOMA
A 681 metros de altitude sobre o nivel do mar. Linda co concello de Navia de Suarna. Variante de corgo, latín corrugu. Existen varias acepcións: Poza natural ou artificial no decurso dun río utilizada para curtir o liño. Oco nunha rocha ou depresión do terreo que se enche de auga cando chove. Represa natural ou poza artificial onde se recollen as augas destinadas a regar, e, tamén, canle de distribución destas augas. Camiño estreito e profundo que discorre entre valos, cómaros ou outras elevacións do terreo. Xa no eido da mitoloxía, Corgo deriva do nome da divindade Goro ou Coro, o prehistórico deus solar que pode ser vermello, cando está no solpor, ou negro, símbolo do Sol subterráneo que loita e logo morre a mans do deus branco, o escintilante; o combate ten lugar na Fin do do Mundo, no Oeste, no País da Morte, no Finisterrae. Tamén pode estar relacionado co nome de persoa Curicus ou Coricus.

O CONCELLO
Do latín concilium, concilio, reunión, asemblea. Organismo composto polo alcalde e os concelleiros que gobernan un municipio. Territorio formado por varias parroquias que están baixo o goberno do mesmo concello. Concello Aberto: O que se ten ou se celebra publicamente convocando a el a todos os veciños ao son da campá da igrexa ou ao toque de clarín, para o cal algúns concellos tiñan un clarineiro. Concello parroquial: Antiga institución consuetudinaria que funcionaba á marxe das organizacións municipais convencionais que ata non hai moitos anos aínda pervivían nas serras galegas de Manzaneda, Queixa, Penagache, Suído, O Cebreiro ou o Courel, entre outros, e que respondían ás necesidades impostas polo seu illamento. Os veciños reuníanse en asemblea pública para constituír "o acordo" e adoptar medidas de bo goberno, auxiliar aos veciños pobres, perseguir aos malfeitores, arranxar camiños e atender outros servizos comunais, así había o rabaño do concello, o touro do concello, o forno do concello, os montes do concello, os regos do concello e as festas do concello; cada fogar tiña ou seu concelleiro que recaía, habitualmente, no cabeza de familia de cada casa. Fraseoloxía: "A concello ruín, pregoeiro tatexo". "Cando fores ao concello, acorda no teu e deixa o alleo". "Concello de mañá, e auga de tarde". "Leva o teu fío ao concello, e uns diranche que é branco, e outros que é negro".

O CONVENTO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Latín conventus. Lugar onde vive unha comunidade de frades ou monxas dunha mesma orde relixiosa. Convento xurídico: Cada un dos tribunais establecidos polos romanos durante a súa dominación, que se atopaban establecidos nas capitais dos distritos en que dividían as provincias. NaGallaecia estaban os de Lucus (Lugo), Bracara (Braga) e Asturica (Astorga).

CORDAL 
Liña superior dunha sucesión de montañas. 

CORMES
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Morcelle. Quizais dunha raíz *cor, pedra, alusión a un terreo pedroso. Segundo Nicandro Ares Vázquez di que pode ter a orixe nun xentilicio Corm-, de aspecto grego. Di que tamén se asemella ao grego kormós, tronco, cepo, madeiro que se ata ao pé dun home ou dun animal

A COROA
Monte da parroquia de Ouselle. Do latín corona. O orotopónimo denuncia a forma de coroa que presentan algúns montes. Ás veces, o vocábulo adoita sinalar, como no presente caso, un castro. Malia o anterior, en Galiza tamén temos a coroa de frade, unha planta anual de flores purpúreas (cirsium eriophorum).

A CORTELLA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. De curticula, diminutivo de corte, latín cors, cortis, co sufixo -ella. Corte onde se gardan algúns animais. Tamén fincas pechadas. Para Marcial Valladares Núñez (1896), vaca ou femia do boi. Franco Grande (1972) di que antigamente significaba xardín público.

A COSTA 
Latín costa, terreo en pendente, xeralmente referido a un camiño polo que se transita sen moito esforzo. 

COSTA FORMOSA
Do latín formosus. Alusión a un lugar agradable, apracible.

O COTODOLÍN
Na parroquia de Morcelle. Diminutivo de coto. Ou quizais un coto dun posesor de nomeLinus.

O COTO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Perromano cott, altura. Tamén atopamos funcionando como microtopónimo na parroquia de Morcelle.

O COTÓN
Aumentativo de coto.

O COTÓN DA LOUSEIRA
Terreo cuberto de lousas, prerromano lausa, rocha sedimentaria xistosa de cor escura que, fendida en láminas, utilízase, entre outros usos, para cubrir tellados e enlousar vías públicas.

COUCILLÓN
Elixio Rivas di que é o terrón que levanta o arado. Tamén se chama así o madeiro unido ao chedeiro do carro, que descansa sobre o eixo, e polo roce do cal "canta o carro".

COUSÍN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Sevane. Diminutivo de couso. Mais tamén podería ser a vila dun posuidor de nome Causinius.

O COUSO 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Latín causu. Leira para cultivo de legumes. Tamén depósito no que se gardan os cereais. Foxo, lugar preparado para sitiar as feras. 

COVA DOS COUSOS
En Furco. Do latín covu, concavidade natural ou artificial, na superficie ou no interior da terra. En Galicia é rara a cova que non teña unha lenda referida a mouros, xigantes, tesouros ocultos, damas enfeitizadas. Atopouse un puñal de entenas (López Cuevillas) anque non sabemos en que condicións.

COVA DOS MOUROS
Preto do castro de Vilar de Ousón. O composto deriva da raíz *mor, pedra, nome que, nalgún caso, pode facer alusión á cor moura ou ao ser sobrenatural tan arraigado no maxín popular que deu multitude de lendas. A galería, de cronoloxía descoñecida, ten un metro de ancho por dous de alto; interrómpese despois duns vinte metros debido aos cascallos, provenientes dun derrube, que impide continuar. Pouco sabemos desta cova. Dise que durante a Guerra da Independencia foi utilizada polos guerrilleiros galegos que loitaban contra as tropas napoleónicas, e que despois da Guerra Civil foi usada polos guerrilleiros antifranquistas. Verbo dos mouros e mouras, cómpre precisar que nada teñen que ver cosmoros (árabes) que invadiron a Península Ibérica no século VIII. As nosas mouras e os nosos mouros, habitantes de covas, mámoas e castros onde custodian grandes tesouros, veñen, segundo algúns autores, de crenzas nacidas na Prehistoria. 

COVA DOS MOUROS
Na parroquia de Liber.

COVA DOS PENEDOS 
Na parroquia de Furco. O composto vén do céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo. Atopouse un puñal de entenas de bronce, probablemente da primeira Idade do Ferro.

COVAS DE SABALLEIROS
Na linde de Vilaesteba, Láncara e Guilfrei. A pesares de que foron visitadas por algún grupo de espeleólogos, ata o de agora, que eu saiba, non se fixo ningún estudo sobre elas.

COVA DE VALDAVARA 
Situada na Serra de Valdavara. Apareceron restos prehistóricos, os máis antigos pertencentes ao Paleolítico. Para o composto, ver Casa de Valdavara.

A CRUZ DA HORTA
Do latín cruce. Pode facer alusión a un topónimo viario, cruce ou confluenza de camiños, ou ao símbolo relixioso cristián. Nas encrucilladas detéñense os enterros para orar polos defuntos. Nos cruces de camiños invocábase ao diaño e tamén se manifestaban as ánimas e a Compaña. Mais, nas encrucilladas curábase o mal de ollo e o angaraño, e prendíanse as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán, ademais de seren un lugar propicio para os rituais de fecundación. Relacionada coa cruz, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. Cómpre lembrar que os enterramentos efectuábanse á beira dos camiños e nas encrucilladas (meniños que morrían sen bautizar, suicidas, etc.), o que dá idea do medo histórico que estes lugares infundían pola noite. Tampouco é infrecuente atopar cruces insculpidas nas penedas (petroglifos), ben de factura prehistórica, que vén a ser a representación esquemática da figura humana, ou ben de época medieval que servía para sinalar as lindes dunha terra. O composto vén do latín horta, terreo situado preto da casa, destinado a cultivo de verduras, legumes e outros usos. 

CRUZUL (SAN MARTIÑO)
Nome da parroquia. Antigamente pertenceu á xurisdición do Val de Ouselle. Cruce de Xullo? O historiador Manuel Murguía consideraba que o nome é equivalente ao de Crozón, na Bretaña francesa. López Santos derívao dun improbable Sancta Crux. A tese de Monteagudo, da que participa Nicandro Ares, postula o xentilicio Craeci-urius, derivado de Craec-ius. Citado como Crezur nun documento dos anos 1232 e 1325, e Crezul no 1434.Martiño vén de Martinus, "adicado ao deus Marte", latín Mars/Martis, o deus da guerra, nome de orixe pagá moi frecuente en Galicia que os cristiáns aceptaron pola popularidade do bispo de Tours. 

O CURRO 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cascallá. Raíz de orixe prerromana cor-, construción en forma de círculo que nun principio designaría a casoupa onde pasaban a noite o pastor e o gando para resgardarse do mal tempo. Tamén lugar pechado para marcar os cabalos selvaxes. Segundo algúns investigadores, o vocábulo é unha das moitas acepcións do deus grego Cronos, fillo de Urano e Gea, que devoraba aos seus fillos ao nacer porque temía que lle disputaran o dominio do Universo; só se salvou Zeus.

A CURVA
Do latín curvus. Alusión á curva dun camiño ou dun monte.

DONÍN
Núcleos de poboación pertencentes ás parroquias de Quintá de Cancelada e Vilamane. *(Villa) Donnini, dun propietario medieval de nome Donninus. Mais esas, en gaélico, dunín é diminutivo de dún, castro pequeno, e que logo foi latinizado como don.

AS EIRAS
Latín area, espazo de terra firme ou empedrada con laxes, próximo á casa, utilizado para mallar os cereais, secar os legumes e outros usos.

AS EIRELAS 
A 738 metros de altitude sobre o nivel do mar. Diminutivo de eira. 

EIXIBRÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. O lingüista Edelmiro Bascuas fala do "raro Eixibrón" que quizais se poida explicar como un composto *Axe-prono, corrente de auga que discorre en pendente. Nicandro Ares, con dúbidas, di que pode ter a orixe nun antropónimo, quizais Axius Apronius ou Abronius.

ENCONTRELA
A 759 metros de altitude sobre o nivel do mar. Pode facer alusión a un lugar de encontro ou co que nos atopamos.

ERBÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. De herba, latín herba, calquera planta pequena de talo tenro, se ben Nicandro Ares Vázquez ve nel o antropónimoErbonius.

A ERMIDA 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. Deriva do latíneremus, deserto, solitario, ermo, lugares afastados escollidos polos eremitas para adicarse á vida contemplativa. Tamén hai un lugar que chaman A Ermida onde, segundo a tradición, se xuntaban para comer os curas de Torés e Viladicente (As Nogais) e de Morcelle e Guillén (Becerreá). 

A ESCOLA

Do latín schola, lección, ou do grego skola, estudo. Así adoita chamarse ao lugar onde se atopaba a antiga escola.

A ESPIÑEIRA

Latín spinale, lugar onde medran os arbustos espiñosos. Terreo de mala calidade.

A FEIRA NOVA e A FEIRA VELLA
Latín feria, mercado en datas fixas. Lugar onde se celebran. A palabra feira significa festa ou gran mercado. A forma antiga era fesiae e o seu étimo é o mesmo festus, a, um. No latín tardío empregouse para denominar os días da semana (primeira feira, segunda feira, terza feira...) cuxo uso aínda se mantén en portugués.

A FERRADURA
Aínda que en principio fai alusión á peza de ferro en forma de U que se coloca no pezuño dalgúns animais, ou antano dos zocos, aquí semella denunciar un monte ou un camiño que fai unha curva pronunciada. No terreo da superstición, a ferradura ten a propiedade de escorrentar o mal de ollo, e é utilizada como amuleto contra as meigas. Eladio Rodríguez, no seu Diccionario gallego-castellano (1958-1961) fala das ferraduras da morte, orellas lívidas que se debuxan na face do moribundo e son indicio dun fin próximo.

FERRAÑOL 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Ferreirós de Valboa. Alusión a unha *(villa) Ferreioli, dun propietario de orixe latina de nome Ferraniolus, diminutivo deFerranius.

A FERREIRA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guillén. Do latín ferraria. Obradoiro onde traballa o ferreiro. Forxa. Segundo Eladio Rodríguez, a finais do século XVIII a produción das forxas en Galicia era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reais. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas.

FERREIROS DE VALBOA (SANTA MARÍA)
Nome da parroquia. Pode facer alusión a ferrarios, oficio de ferreiro, se ben tamén pode facelo a un posesor de nome Ferrarius que asentou en vallis-bona, val boa ou no val deBonus. Cóntase que cara o 1600, catro ferreiros que vivían nas montañas baixaron ao val para se gorecer do frío. Corenta anos máis tarde constituíuse en Concello, desaparecendo como tal no 1870 cando a creación e integración no de Becerreá. Está documentado que no ano 1645 figuraba como arciprestazgo da diócese de Lugo. Segundo o Catastro de Floridablanca (1785), pertencía á xurisdición de Doncos, nas Nogais. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora".

A FERRERÍA
Núcleo de poboación situados nas parroquias de Agüeira e Penamaior. Mesma etimoloxía que A Ferreira. Na Ferrería de Penamaior naceu, no ano 1886, o que sería bispo de Mondoñedo e logo cardeal, Benjamín de Arriba y Castro.

OS FIAIS 
Lugar onde abunda o feo, latín fenum, a herba segada e seca para alimento do gando.

FIGUEIRO 
A 1.035 metros de altitude sobe o nivel do mar. Monte lindeiro co concello das Nogais.Latín ficus carica, árbore da familia das moráceas que ten como froito o figo, do latín ficu. Relacionado co figo temos a forma figa, un figo grande que semella dous figos apegados. A figa é tamén a figura que se fai pechando a man e metendo o dedo polgar baixo o índice para evitar o mal de ollo ou coma insulto.

FONCOVA 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Latín fons/tis, fonte, lugar onde mana a auga, e cova. En Galicia, a fonte ocupa un lugar sobranceiro no eido da lenda. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban ao sol, outros á lúa ou ás estrelas, outros ao lume, outros á auga subterránea ou aos mananciais das augas, crendo que todas estas cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que, nacidas de si mesmas, eran deuses...". Críase que nelas habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Din que cando se soña cunha fonte de auga clara é sinal de riqueza, cando a auga sae toldada anuncia unha desgraza. Xunto ás fontes, ao igual que nas praias, as meigas celebraban os aquelarres. Beber de sete fontes despois das doce da Noite de San Xoán cura o bocio; lavarse coa auga recollida en sete fontes na mesma noite, adobada con flores aromáticas, é boa para a pel. Moitas fontes posúen propiedades creadoras, salutíferas e sandadoras. Deixando de lado o terreo da superstición, as fontes eran un lugar de reunión de vellos e mozos ao anoitecer, sobre todo no verán. O composto vén do latín covu, concavidade natural ou artificial, na superficie ou no interior da terra. En Galicia é rara a cova que non teña unha lenda referida a mouros, xigantes, tesouros ocultos, damas enfeitizadas. O topónimo denuncia un manancial que nace nunha cova.

FONDEVILA
Fonte situada nunha vila, ou que está na parte baixa ou no fondo, latín fundus, dunhavilla.

AS FONTAÍÑAS
Diminutivo de fonte.

FONTARÓN (SANCTI SPIRITUS)
Nome da parroquia. O nome deriva de fonte, quizais dunha "Fonte Airón", o deus do inframundo que habitaba en pozos e lagoas insondables, que tiña un dobre aspecto. O positivo, porque do inframundo emerxe a auga (fonte de vida) e a vexetación. E o negativo, pois Airón é tamén o deus da morte, porque o inframundo é o lugar onde van a parar as almas dos mortos. Moralejo Lasso fala dunha Fonte de Aarón, nome bíblico. A advocación da parroquia é un nome proveniente do latín, refírese ao Santo Espírito, expresión teolóxica moi complexa que sufriu moitas interpretacións. Ao parecer é a única parroquia da diócese de Lugo que leva o nome do Espírito Santo. Na escola de Fontarón exerceu como mestra, logo de pasar nos cárceres franquistas trinta anos, a guerrilleira galega antifascista, natural de Castroverde, Enriqueta Otero Blanco. Fontarón foi couto do mosteiro de Penamaior.

FONTE DO ABADE
O composto, do latín abbas, -atis, fala dun monxe que ten ao seu cargo unha abadía ou mosteiro. Nalgunhas partes de Galicia tamén se adoita chamar así ao sacerdote que ten ao seu cargo unha parroquia. Alusión a un manancial frecuentado ou propiedade dun abade.

FONTE DAS ABIDUEIRAS
Ver A Bidueira.

FONTE DE ABREDO
O composto pode vir dunha *(villa) Abrentii, en alusión a un propietario latino de nomeAbrentius.

FONTE DE AGÜEIRA

Aquí mana un curioso manancial que muda a cor das augas segundo veña o día. Para o composto, ver Agüeira.

FONTE ARRINXELA

Na parroquia de Guilfrei. Existe o verbo arrenxar co significado de acubillar ou aquelar e mesmo hai zonas en que ten un significado específico de ‘darlles de comer aos animais domésticos’. Non sabemos se por aí podería deducirse que a Fonte Arrinxela (quizais fonte da Arrinxela) puidera ter un significado semellante a unha fonte que daba acubillo, abrigo, abeiro, etc. Non obstante, son suposicións sen máis fundamento que o verbo arrenxar. Agora ben, en Vigo existe o topónimo Rinxela, o que nos leva a pensar que en Arrinxela temos a aglutinación do artigo e que ben puidera ser A Rinxela. A voz rinxela provén de renxer, e fai referencia ao ruído da auga ao caer ou ben ao xemido do gando. Se isto é así, parece que estamos ante un topónimo onomatopeico.

FONTE DO CAMPELO
Na parroquia de Cascallá. Diminutivo de campo, latín campu.

FONTE DO CARDAL
Na parroquia de Cascallá. Do latín cardus, lugar onde nacen cardos.

FONTE CAVADA
Monte. Do verbo latino cavare, cavar. Foxo. Goio. Terra cavada. Terreo de monte recén roteado.

FONTE CHOUSA DA XINXEIRA
Na parroquia de Cascallá. Xinxeira ou Guindeira, planta que produce as guindas, latínprunus cesarus L.

FONTE DA ESCOLA DO CEREIXAL
Escola deriva do latín schola, lección, ou do grego skola, estudo. Para o último elemento, ver O Cereixal.

FONTE DOS ESPETOS
O espeto é unha variña de ferro rematada en punta, onde se colocan alimentos para seren asados. Tamén pau ou barra de ferro rematados en punta e estaca. Elixio Rivas fala da herba de espeto que se sementa anualmente para feo.

FONTE DAS FONTAÍÑAS
O composto é un diminutivo de fonte.

A FONTE GRANDE
Monte que seguramente recibe o nome por unha fonte que manou ou mana no lugar. O composto vén do latín grandis.

FONTE DA LAMA
Prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Prado húmido.

FONTE LAMELAS
Na parroquia de Cascallá. Diminutivo de lama.

FONTE DO LOBO 
Núcleo de poboación da parroquia de Guillén. Hai un castro. A segunda parte do topónimo fai referencia ao temible lobo, latín canis lupus, dotado, segundo a lenda, de poderes máxicos: quen o mira fixamente aos ollos queda enfeitizado polo poder da súa mirada. O mítico depredador protagonista de imnumerables lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case o seu exterminio, a partir da Idade Media. Manuel Valladares Núñez, no seu Diccionario gallego-castellano (1884), fala tamén do lobo negro, Canis Lycaon, variedade, quizais, do lobo común pero máis fero, delgado, cor negra uniforme, cunha mancha branca no fuciño e outra no peito.

FONTE DOS OLMOS
Olmo, latín ulmus campestris. Árbore que en galego recibe o nome de ulmeira, negrillo e lamagueiro. En Galicia chámase olmo á folla do liño que envolve o bagareño. Por outra banda, o vocábulo tamén fai alusión a unha terra fina, doada de traballar.

FONTE DA PENA
O Composto do céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo.

FONTE DA PENA DO BRANCO
O último elemento deriva do latín albus.

FONTE PUMARES
Derivado do latín pomun, mazá. Sitio plantado de maceiras. Pomona era a deusa protectora dos froitos. 

FONTE DA REBOIRA
Na parroquia de Cascallá. Do latín robur, carballo.

FONTE DE RIBÓN
O composto é unha variante de ribazo, porción de terra con algún declive, cuberta de vexetación espontánea. Terreo de pedra ou terra que serve de linde entre dúas leiras. Ou de rivus bonus, río bo.

FONTE DA SAÚDE
Núcleo de poboación pertencente á parroquia do Cereixal. De fons, fontis, fonte, e salus, -utis, saúde. Alusión a un manancial con propiedades curativas, ou tamén, quizais, ao antropónimo Salus.

FONTELA
Monte. Latín fontanella, fonte pequena.

AS FONTES
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Furco. Plural de fonte. Citado nun documento do mosteiro de Penamaior do ano 1181.

FORCÓN
Da voz latina furca deriva a palabra forca, instrumento para aforcar, e forcada, o coñecido instrumento agrícola. Mais aquí fai referencia ao sitio onde conflúen dúas ladeiras de montaña ou á existencia dun camiño que se bifurca. 

FORNO DA CAL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia do Cereixal. O latín furnus non só significaba unha construción para cocer o pan, tellas, etc., senón que tamén pasou a ser nome persoal tal como figura na epigrafía lusitana (Terentius Furnus, Furnius Proculus). O composto vén do latín calx, calcis, cal.  De todos os xeitos aquí é unha clara referencia a un forno para preparar o cal.

A FRAGUA
Do latín fabrica. Taller do ferreiro. Forxa.

FRAIÁN DE ABAIXO e FRAIÁN DE ARRIBA
Núcleos de poboación pertencentes á parroquia de Vilaiz. *(Villa) Fradilani, dun posesor de nome Fradila. No lugar consérvanse restos dunha explotación aurífera de época romana. Topónimos de situación, ubicados nun lugar inferior e alto ou superior, ad ripam.

O FREIXO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. Latín fraxinus, árbore da familia das oleáceas de toro groso que medra, xeralmente, na beira dos ríos e en lugares húmidos. Antigamente, o freixo utilizábase para facer os eixos dos carros, xugos, etc. A casca moumiña (a do medio) era boa para a dor de cabeza.

FURADA DOS MOUROS
Lugar situado no castro de Sevane onde os mouros, os seres asociados a tantas lendas, agochaban un tesouro. O primeiro elemento deriva do latín foratu, en alusión a unha gruta ou cova.

FURCO (SAN XOÁN)
Nome da parroquia. Da voz latina furca deriva a palabra forca, instrumento para aforcar, e forcada, o coñecido instrumento agrícola. Mais aquí fai referencia ao sitio onde conflúen dúas ladeiras de montaña ou á existencia dun camiño que se bifurca. Nalgúns sitios do veciño concello de Navia de Suarna chaman furco ás follas que recubren a espiga do millo. Tamén é unha medida tradicional nas feiras galegas; é a distancia entre as xemas do polgar e o índice estendidos, uns 14 cm., equivalente á sexta parte da vara. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso". Furco cítase en documentos dos anos 1232 e 1255. No 1227 o abade de Penamaior conseguiu de Afonso IX a confirmación do couto de Furco.

A GOLADA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Liber. Clarifica Cabeza Quiles, no seu Os nomes da terra (2000), que temos que diferenciar o topónimo Agolada de Golada. O primeiro vén da voz latina aqua lata, auga conducida ou levada, un caudal dun río desviado para regar ou mover un muíño. En troques, Golada aparece co significado de porto de montaña ou lugar montañoso por onde pasa un ou máis camiños. Un dito popular recita: "A conta xusta e axustada, dixo o crego da Golada".

A GRANDA
Variante de gándara, do céltico ganda, pedregal, terreo inprodutivo e cheo de maleza.

A GRANXA
Lugar situado en Vilouta. De grania, graña, antiagas fundacións eclesiásticas de rango inferior a mosteiros e priorados. Propiedade rural con casa, animais e todo o necesario para o traballo da terra. A forma granxa vén a ser un galicismo, francés grange, relacionado, segundo J. Piel, coa acción colonizadora dos monxes do Císter.  

GROBA DA CURUXA
Orotopónimo proveniente do gótico groba, fondal, desfiladeiro, depresión, paso fondo e estreito entre montes. Topónimo enganoso que semella facer alusión ao lugar onde moran ou aniñan as curuxas, latín cuculliata, ave encarapuchada, de rapina e nocturna da familia dos estríxidas. Segundo a lenda zuga o aceite das lámpadas das igrexas; considérase unha ave de mal agoiro, sobre todo cando voa sobre a casa dalgún doente, xa que o voo silencioso anuncia unha desgraza. Mais tamén pode derivar da raíz preindoeuropea *kor (r)/*kar (r), monte, rocha, lugar penedío.

OS GROBOS
Na parroquia de Agüeira. Latín globus. Paisaxe formada por grandes penedos de rocha caliza.

GUILFREI (SANTA EULALIA)
Nome da parroquia. *(Villa) Vilifredi, pertencente a un posesor medieval de orixe xermanica de nome Vilifredus. Eulalia, nome de orixe grega que en galego deu Olaia, Baia, Santalla, Olalla. Vítima de diferentes tormentos (o potro ou ecúleo, entre outros), morreu crucificada no século IV. Guilfrei é citado nun documento do ano 1237.

GUILLÉN (SAN PEDRO)
Nome da parroquia. Freguesía anexa á de Ferreiros de Valboa. *(Villa) Vilieni, dun propietario medieval de nome Vilienus ou Guilienus. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. Segundo o Catastro de Floridablanca (1785) pertenceu xurisdicionalmente a Torés, en As Nogais.

A HORTA 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Latín horta, terreo situado preto da casa, destinado a cultivo de verduras, legumes e outros usos. A aldea figura en documentos dos anos 1138 e 1231. Un dito popular, recita: "Os de Horta comen o caldo nunha biorta, i-os de Torallo nun fardallo".

AS HORTAS
Plural de horta.

A IGREXA 
Latín vulgar eclesia, asemblea, edificio consagrado ao culto cristián. Así adoita identificarse o lugar onde está emprazada a igrexa parroquial. Máis información sobre as igrexas do concello na entrada deste mesmo blogue adicada ao Patrimonio Relixioso. 

LAGOA DE FERRAÑOL
En Ferrañol, parroquia de Ferreirós de Valboa. Do latín lacus. Arredor de lagos e lagoas tecéronse un elevadísimo número de lendas que falan de vilas asolagadas, castigo inflixido pola divindade pola falla de caridade dos seus habitantes. Nalgunhas lagoas apareceron armas e outros útiles prehistóricos polo que se cre que os nosos antergos considerábannas lugares sagrados, de aí que lle depositaran ofrendas. Para o composto, ver Ferrañol.

O LAGO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Mesmo significado que lagoa.

OS LAGORZOS 
Na parroquia do Cereixal. Hai unha necrópole megalítica formada por dúas mámoas. Topónimo relacionado co vocábulo latino lacus, lago, depósito de auga.

A LAGÚA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cascallá. Latín lacuna, lago de auga. Terreo enchoupado.

A LAMA
Prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Prado húmido. Lameiro.

LAMARRÍO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. De lama e rivus. Alusión a unha corrente de auga lamacenta.

LAMAS
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Becerreá. Plural de lama.

LAMAS DE FIGUEIRO 
A 1.034 metros de altitude sobre o nivel do mar. O segundo elemento deriva do latín ficus carica, árbore da familia das moráceas que ten como froito o figo, do latín ficu. Relacionado co figo temos a forma figa, un figo grande que semella dous figos apegados. A figa é tamén a figura que se fai pechando a man e metendo o dedo polgar baixo o índice para evitar o mal de ollo ou coma insulto.

A LAMEIRA
Prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Prado húmido. Sitio cheo de lama.

LAMEIRAS
Plural de lameira. 

LAMELA 
Diminutivo de lama. 

LAMPAZA
Do latín lappaceus. Planta de raíz medicinal, de propiedades diuréticas e depurativas que, machucada e convertida en po e mesturada con graxa sen sal, é boa contra a sarna.

A LEGUA
Do celtolatino leuga, quizais de orixe prerromana. Antiga medida itineraria equivalente a algo máis de cinco quilómetros. Equivale á distancia que unha persoa camiña a pé ou a cabalo durante unha hora. Equivalía a tres millas romanas.

LIBER (SAN REMIXIO)
*(Villa) Liberii, dun propietario medieval de orixe latina de nome Liberius. Liber foi un nome latino de Baco, Liber, -eri. O 20 de xullo do ano 1091, os monxes de Samos recibían unhas vilas por parte de Muñino Eiriz e de Guntroda Númez, entre outras Libri integra(Liber). Nun documento do ano 1093 dise que polo lugar pasaba o río de Silis, afluente do Navia (Niacandro Ares). San Remixio naceu en Reims (Francia) no ano 437 e morreu no 553. Foi bispo da súa cidade natal durante setenta anos. Considerado precursor do cristianismo en Francia, bautizou a Clodoveo I, primeiro rei dos francos que se converteu ao cristianismo.

LIÑARES
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Derivado do latín linu, liño. Topónimo que fai referencia a uns campos onde se sementaba o liño. A confección de prendas de liño vén en Galicia dende a antigüidade. Dise que os romanos utilizaban o liño galego para as embarcacións e que, transcorridos os séculos, chegou a competir co de Flandes. 

A LOMBA
Latín lumbu, lombo, referido a un montículo pequeno e arredondado.

LOUSEIRA
Neste monte atópase un enterramento megalítico coñecido como A Medorra da Louseira. Terreo cuberto de lousas, prerromano lausa, rocha sedimentaria xistosa de cor escura que, fendida en láminas, utilízase, entre outros usos, para cubrir tellados e enlousar vías públicas.

MÁMOA/MEDORRA 
Mámoa vén do latín mammula, monumento prehistórico en forma de meda ou túmulo que sinala o lugar dun enterramento megalítico. O Megalitismo, do grego megas, grande, elithos, pedra, desenvolveuse en Galicia a partires do IV milenio a. C, acadando o máximo apoxeo no III milenio e mantendo o seu uso ata o 1500 a.C., xa na Idade do Bronce. Esta cultura caracterízase pola construción con grandes pedras destinadas, fundamentalmente, a usos funerarios o que se traduciu nun fenómeno nunca visto ata entón: a humanización da paisaxe. O vocábulo medorra é un dos máis de trinta nomes que reciben en Galicia os enterramentos megalíticos. Máis información sobre as mámoas do concello na entrada deste mesmo blogue adicada ao Patrimonio Arqueolóxico. 

O MARCO
Do latín marco e do céltico mark, pedra fincada no chan que delimita os lindes dunha terra. O primeiro documento onde se menciona a utilización de monumentos prehistóricos como marcos é no Parrochiale suevum, do século VI, onde se fai unha relación das trece dióceses do reino suevo de Galiza.

O MAZO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Ouselle. Latín matium. O topónimo é frecuente onde houbo antigas ferrarías onde se traballaba o ferro. O mazo é o artefacto accionado por unha corrente de auga para bater o ferro.

O MEIRAL
Base preindoeuropea *mer, auga estancada.

MINA DE VILAVELLA
Lugar situado na aldea de casares, na parroquia de Vilaiz. O primeiro elemento vén do latín meina. Aquí nada ten que ver cunha mina para extraer o mineral ou cunha mina de auga. Segundo me contaron unhas veciñas, de nenas acostumaban adentrarse na longa gruta con fachos acesos onde ao principio había dúas "camas" utilizadas polos mouros que agochaban un fabuloso tesouro. O segundo elemento é un nome composto derivado do latín villa e vetera.

MONEL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilachá. *(Villa) Munnelli dun posesor medieval de nome Munnellus. Hai un castro.

MONELO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Tortes. *(Villa) Munnello, dun propietario de nome Munnellus, posible diminutivo de Munnus.

MONTAÑA DA AGRA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Ouselle. Montanea, nia e agra, feminino de ager, agro, extensión de terreo labrantío que adoita pertencer a varios. Xa dende a antigüidade clásica, nas montañas prodúcese o contacto directo entre os homes e os deuses, onde se accede ao mundo dos mortos e da escuridade. En Montaña da Agra naceu, no ano 1895, o político e escritor galeguista Fuco Gómez que perseguiu a fin da ditadura de Primo de Rivera e da monarquía en España, así como a proclamación dunha Galiza independente. Morreu en Cuba no ano 1972.

MONTE CERNADA
A 719 metros de altitude sobre o nivel do mar. Latín monte, terreo sen cultivar no que medran árbores, arbustos e outro tipo de vexetación. O composto nomea unhas *(terras) cineratas ou incineradas, onde, despois de rozar o monte de matogueira, esta se queimaba para facelo cultivable. Para Valladares Núñez, en Nuevo suplemento al diccionadio gallego-castellano (1884), cinza. Eladio Rodríguez e Franco Grande falan da parte interior dunha cousa calquera, material ou inmaterial. Hai quen conxectura que pode facer alusión a Cerne, o deus das fragas, dos animais e dos mortos.

MONTE DO NAVALLÓN
Navallón, partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo.

MONTE DA REBOLEIRA
Lindeiro co concello de Triacastela. A 964 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto denuncia a parte máis densa dun bosque, prado ou seara onde apenas hai claros. Tamén carballeira.

MONTE DE VILAR DE FRADES
A 803 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Vilar de Frades.

MONTES BRUEIRAS
O composto pode facer alusión a unha clase de pedra que se caracteriza pola súa brandura. Tamén lugar onde o vento produce moito ruído.

MORCELLE (SAN XULIÁN)
Nome da parroquia. Variante dialectal de Marcelle, en alusión a un posesor medieval de nome Marcellu ou Mauricellus. San Xulián naceu en Antioquía (Siria). Convertido ao cristianismo, foi perseguido e apreixado polo gobernador Marciano quen, pola imposibilidade de que renegara da súa fe, ordenou decapitalo. Nas proximidades pódense ver os restos dunha cova que, lamentablemente, foi dinamitada. Segundo o Catastro de Floridablanca (1785) pertenceu xurisdicionalmente de Torés, en As Nogais.

MOSTEIRO DE PENAMAIOR 
Información sobre este mosteiro na entrada deste mesmo blogue adicada ao Patrimonio Relixioso. 

A MOURA
O composto deriva da raíz *mor, pedra, nome que, nalgún caso, pode facer alusión á cor moura ou ao ser sobrenatural vencellado a tantas lendas. Verbo dos mouros e mouras, cómpre precisar que nada teñen que ver cos moros (árabes) que invadiron a Península Ibérica no século VIII. As nosas mouras e os nosos mouros, habitantes de covas, mámoas e castros onde custodian grandes tesouros, veñen, segundo algúns autores, de crenzas nacidas na Prehistoria. Segundo Caridad Arias, da base céltica mor- ou mort- proceden os enigmáticos morta e moitos moura da toponimia galega que puidera estar relacionado coa deusa celta Modron ou Modred e a súa variante irlandesa Morrigan.

MUÍÑO DE CRUZUL
Latín molinu, de molere, alusión a pequenos muíños hidráulicos movidos pola forza da auga. En moitas aldeas o uso do muíño era comunal, de aí a muiñada, reunión nocturna mentres se esperaba o turno. Destas reunións xurde a muiñeira, a danza popular galega que se baila por parellas soltas, e música que a acompaña. Para o seu funcionamento, o muíño precisaba dunha ristra de pezas que compoñían o seu mecanismo: agulla, alevadoiro, bolo, borneira, buxa, cangalleira, canoura, capón, cepa, dorneira, eixo, garruchos, moa, allo, pé, quenlla, rodicio, tanxedeira, tolda, etc. Os que moían para outros recibían a cambio a maquía, unha porcentaxe de fariña coa que se quedaba o muiñeiro a cambio do seu traballo. Polo xeral non eran dun só propietario, senón que os veciños dispoñían deles por quendas. Había quen poseían o dereito a un día de moenda e quen se beneficaban de varios muíños, o cal indica que se adicaban a moer para outros a cambio da chamada “maquía”, unha porcentaxe de fariña coa que se quedaba o muiñeiro a cambio do seu traballo. Dende mediados do século XVIII non sufriron practicamente cambios, agás a substitución do teito de colmo polo de lousa. Ao principio, a fariña había que cribala aparte, pois non a había no propio muíño. Nun primeiro momento, o gran transportábase en foles de cabra, que evitaban que se mollara cando chovía, e xa nunha etapa máis tardía, tanto o gran como a fariña levábanse en sacos. Para o composto, ver Cruzul.

MUÍÑO DAS FERREIRAS 
O segundo elemento fala dun obradoiro onde traballaba o ferreiro. Segundo Eladio Rodríguez, a finais do século XVIII a produción das forxas en Galiza era de 20.000 quintais de ferro ao ano, cun valor de máis de dous millóns de reás. No século XVI, o licenciado Molina xa falaba das excelencias das ferrarías galegas.

MUÍÑO DE GATÍN
Nas Pontes de Gatín. Para o composto, ver As Pontes de Gatín.

MUÍÑO DE LIBER
Xunto a ponte. Muíño de dous tobos ou canais con corredor central. Para o composto, ver Liber.

MUÍÑO DE PENAMAIOR
Fronte ao mosteiro cisterciense de Santa María.

MUÍÑO DA SEIMEIRA
Seimeira, fervenza, caída de auga dende certa altura que discorre por unha rocha.

MUÍÑO DAS TABERNAS 
O composto provén do latín taberna, establecemento onde se vendían bebidas e, por veces, tamén comidas, ademais de funcionar como pousada e mesón.

MUÍÑO DA VEIGA
Para o composto, ver A Veiga.

A MUÑEIZ
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilachá. Segundo Menéndez Pidal, o topónimo estaría relacionado co nome da divindade prerromana Aegimunniaegus(prancha de bronce localizada en Viana do Bolo) que, como segundo elemento deixa vermunn coñecido como nome de muller lusitana Munna, mais tamén entra na formación de nomes de lugar como Muñis e Muñeiz en Galicia, e Muna e Moniz en Portugal. Para Nicandro Ares Vázquez podería ser un patronímico de Amunius. 

MURIAS
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilamane. Terreo cercado de pedras. Pedregal. Elixio Rivas Quintas, en Contribución ao diccionario galego (2001), di que é un muro antigo grande. Nicandro Ares di que sería derivado de murus, ou de orixe prerromana, coma o galego morea, co significado de montón de pedras. Topónimo que tamén podemos ver nas zonas limítrofes de Asturias e O Bierzo.

NANTÍN 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cascallá. Villa medieval pertencente a un propietario de orixe latina de nome Nantinus, emparentado con Nantia que figura en epígrafes lucenses. Aquí houbo unha parroquia de Santiago de Nantín que foi suprimida.

NARÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guilfrei. Preindoeuropeo *nar, *ner,*nor, auga. Ou quizais do árabe Harun y Qasr, Castelo de Harún. Nicandro Ares Vázquez di que podería vir do xentilicio Naronius.

NAVALIÑOS
Partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo ou depresión montañosa.

OS NEGREDOS
O profesor Cabeza Quiles sinala que pode derivar do adxectivo latino niger, en alusión á cor escura ou negra da terra ou dun grupo de plantas de cor verde escura, nomeadamente, o chopo negro, populus nigra, árbore de folla caduca propia de lugares húmidos.

O NEGRIZO
Mesma etimoloxía ca o anterior.Tamén alusión á cor negruzca, de cor morena algo negra.

OUSELLE (SAN COSME)
Nome da parroquia. A desaparecida xurisdición do Val de Ouselle abranguía, entre outras, as parroquias de Cadoalla e Cruzul. *(Villa) Auselli, dun propietario medieval de nomeAusellus, nome radicado en aus-, brillar, polo que podería estar relacionado, entón, co ouro. O primeiro documento que fai mención a Ouselle é unha carta de dote feita por un tal Rodrigo Gutiérrez á súa muller Senior Aloitez o 18 de decembro do ano 1037, deixándolle in terra Nauie varias vilas, entre elas Auselliu, que pasou a ser porpiedade dos monxes de Sobrado. Tamén os monxes de Samos, o 20 de xullo do ano 1091, recibían unhas vilas por parte de Muñino Eiriz e de Guntroda Númez, entre outras in Auselio villa uilla que fuit de illo comite Domno Sarrazeno...  Os mesmos monxes de Samos tiñan a confirmación desta e doutras moitas herdades nunha bula do papa Alexandre III, no ano 1175, na que aparece Auseli, mediam ecclesiam cum hereditatibus suis. No ano 1196, o mosteiro de Penamaior tiña posesións "in castelo montis adque Valle de Auselo", denominado Val Dousele no 1225. Hai quen sitúa aquí, erradamente, a capital dos zoelas, o Ocellum Gallaicorum, pobo que cultivaba e traballaba o liño, moi apreciado en Roma. Para outros, Ocelum é un nome prerromano, segundo algúns autores precelta, co significado de cume, monte escarpado, alto. Outras veces Ocelum e os seus compoñentes funcionan como epíteto, en ocasións acompañando a unha divindade indíxena comoArantius Ocalaecus ou Arantia Ocelaeca, como acontece coa ara adicada ao Lar Ocaelaego (no Museo Arqueolóxico de Ourense), atopada no ano 1988 na capela de Santo Estevo, en Vilariño, municipio de Sarreaus. É a raíz da construción do Camiño Real de Galicia cando Ouselle perde peso en favor de Becerreá que xurde e se desenvolve ao amparo das vías de comunicación; ata ese intre en Ouselle situábase o xulgado, a feira e a desaparecida xurisdición do Val de Ouselle. Os irmáns Cosme e Damián, naturais de Arabia, exerceron a súa profesión de médicos sen cobrar aos enfermos. Foron decapitados no ano 300 por orde do emperador Diocleciano. Considéranse patróns dos nenos, médicos, farmacéuticos e perruqueiros.

OUSÓN (SANTO ADRAO)
Nome da parroquia. Vén do nome persoal Ausonius, que segundo Holder é nome grego. Como no caso de Ouselle estariamos, pois, diante da raíz indoeuropea *aus, brillar. San Adrao (Hadrianus) naceu a finais do século III en Constantinopla. Fillo do emperador Probo, foi oficial do exército romano adicándose a perseguir aos cristiáns. Mais, vendo a fe destes, converteuse ao cristianismo. Sometido a tormento por se negar a renunciar á súa fe, foi decapitado no ano 306. No mapa do bispado de Lugo, confeccionado no ano 1768, Ousón figura que pertencía á diócese de León. Segundo o Catastro de Floridablanca (1785) pertenceu xurisdicionalmente de Torés, en As Nogais.

O OUTEIRO
Latín altariu, sitio elevado. Tamén penedía, lugar onde abundan os penedos. Segundo recolle Niacando Ares, este topoónimo nunca aparece escrito nos documentos medievais como altarium, senón aucterio, auctero, autario, oteiro... cuxa única razón sería para non confundir o sentido relixioso altarium co simplemente topográfico. Nome xa recollido na súa forma actual no século X no mosteiro de Celanova.

A PANDA DA SERRA
Latín pandu, alusión á forma curva ou cóncava dun terreo. Unha serra, latín serra, é un cordal montañoso de pouca extensión. 

PANDIÑA DO SOLAR
O primeiro elemento é un diminutivo de pando. Solar, latín solaris, pertencente ou relativo ao sol.

PANDO (SAN XOÁN)
Nome da parroquia. Latín pandu, alusión a un lugar curvo, encorvado, arqueado, eslombado que logo se converteu en antropónimo Pandus. Terreo chan entre dúas alturas. San Xoán vén de San Iohannis, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso".

O PANTANEDO
Terra pantanosa.

PARADELO
Do latín parare, deter, parar, en alusión a un descanso orográfico do terreo.

PAU FERREIRO 
Pau ou pao, latín palus, anaco de madeira, xeralmente alongado e cilíndrico. O composto, latín ferrarius, fai referencia ao oficio do traballador do ferro. 

PAZO DE VILAIZ
Moi modificado, apenas conserva restos orixinais. Pazo deriva do latín pallatium, referencia a unha antiga casa señorial. O termo pazo aséntase nos séculos XVIII e XIX. As primeiras edificacións pacegas configúranse ao redor do ano 1500 mais apenas se conservan construcións anteriores a esa data. Para o composto, ver Vilaiz.

A PEDREIRA
En latín tardío, unha petraria era unha via lapidibus munita, camiño empedrado que mesmo podería ter a orixe nunha calzada romana. Tamén pode sinalar unha canteira. 

PEDRELADA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Quizais o mesmo significado que A Pedreira, ou podería ser unha petra elata, pedra alta. Está documentado que no ano 1850, a ferrería dos Mazos, situada en San Martiño de Neira de Rei (Baralla), utilizaba o mineral extraído nas veas da Pedrelada.

O PEDROUZO
Territorio pedroso, laxoso. Pedregal.

A PENA 
Pico situado a 1.186 metros de altitude sobre o nivel do mar. Céltico penn, rocha que sobresae no terreo e que, por destacar sobre a súa contorna, actuaría como punto de referencia. Para os galegos, unha pena é algo máis ca o mineral sólido que se atopa de xeito natural na superficie ou no interior da terra. Pola contra, nas nosas penas latexa o misterio. Nas laxes graníticas os nosos devanceiros insculpiron os intelixibles petroglifos; xigantescas penas abaladoiras desafían todas as leis do equilibrio; nas innumerables penas do altar que inzan a nosa xeografía oficiábanse as prácticas relixiosas; diante dunha pena as parellas de namorados anovaban as súas promesas mentres que outras sandabann doenzas físicas e mentais... 

PENA AGÜEIRA 
Semella denunciar unha pena que garda a auga, quizais nas pías formadas pola erosión ou, en ocasións, ciceladas polos nosos antergos. Ao longo dos montes de Galicia aínda resulta bastante frecuente atopar ritos relacionados con estas cavidades, utilizando a auga nelas depositada para sandar diversas enfermidades

PENA DE BREGAS BOAS
Lindeira co concello de Baralla. A palabra brega fai alusión a unha loita, pelexa; tamén faena, traballo. O adxectivo boa deriva do latín bona. Aínda que unha conxectura, o topónimo semella facer alusión a unha pena onde se practicaba algún tipo de contenda, quizais de tipo ritual. 

PENA DO CASTELO 

Preto da aldea de Vilarín. Entre Baralla e Becerreá. Latín castellu, diminutivo de castru, referencia a un antigo emprazamento dun castelo ou torre de vixiancia. Máis esas, o topónimo non sempre fai alusión a un castro ou castelo, tamén a elevacións que, pola súa forma, semellan baluartes defensivos. Trátase dun afloramento rochoso. Peiteado o lugar non atopamos pegadas de ningún asentamento. Consultado os veciños, non existe folclore. 

PENA DO COLMEAR

Pena onde viven as abellas e onde gardan o mel.

PENA DO COLMO
O colmo é a palla, xeralmente de centeo ou de trigo, especialmente utilizada para facer a cuberta dunha palleira, dunha palloza, etc.

PENA DO COUSO
Para o composto, ver O Couso.

PENA DA CRUZ
Do céltico penn e latín pinna, pedra grande que sobresae no terreo, e do latín cruce, cruz, símbolo relixioso cristián. Estariamos, pois, diante dunha pena cristianizada ou situada nun cruce de camiños.

PENADOSO
Pena frecuentado polo oso, latín ursus, o mamífero omnívoro case desaparecido das nosas serras.

PENA DA FOLGUEIRIÑA
O composto é un diminutivo de folgueira, de filicaria, fieito, fento, planta que medra en lugares escuros, fríos e húmidos. Cos fentos tapábanse as fendas das portas das cortes durante o verán para que as moscas non molestaran á facenda.

PENA DA FONTE DOS MOUROS
O segundo elemento deriva do latín fontem. En Galicia, a fonte ocupa un lugar sobranceiro no eido da lenda. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes. Críase que nelas habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Din que cando se soña cunha fonte de auga clara é sinal de riqueza, cando a auga sae toldada anuncia unha desgraza. Xunto ás fontes, ao igual que nas praias, as meigas celebraban os aquelarres. Beber de sete fontes despois das doce da Noite de San Xoán cura o bocio; lavarse coa auga recollida en sete fontes na mesma noite, adobada con flores aromáticas, é boa para a pel. Moitas fontes posúen propiedades creadoras, salutíferas e sandadoras. Mouro pode ter a orixe na raíz*mour-/*maur- co significado de pedra arredondada polo que estariamos diante dunha repetición de pena; mais tamén pode falar dos seres míticos tan presentes no imaxinario popular galego. Verbo dos mouros e mouras, cómpre precisar que nada teñen que ver cosmoros (árabes) que invadiron a Península Ibérica no século VIII. As nosas mouras e os nosos mouros, habitantes de covas, mámoas e castros onde custodian grandes tesouros, veñen, segundo algúns autores, de crenzas nacidas na Prehistoria. Deixando de lado o terreo da superstición, as fontes eran un lugar de reunión de vellos e mozos ao anoitecer, sobre todo no verán. 

PENAFREITA
Freita deriva do participio latino fracta, de frangere, romper, referido a rochedos rotos ou fracturas pétreas do terreo. Segundo Eladio Rodríguez fai alusión a uns montes por cuxas pendentes se botan a rolos os feixes de leña e os madeiros cortados nos piñeirais situados no cume. Aníbal Otero Álvarez, en Historias etimológicas referentes al gallego-portugués(1951), di que é un terreo escarpado e pendente, perigoso para andar o gando. Para Carré Albarelos fai alusión a un barranco, a unha abertura áspera entre montañas; tamén corrente dun río.

PENA FURADA 
Do latín foratu, furado, por analoxía, cova; tamén paso terrestre. 

PENA GRANDE 
Latín grandis. Pena de grandes dimensións que actuaría como punto de referencia.

PENA DA LEIRA
Céltico lar que deu o vocábulo latino larea ou glarea. Terreo labradío ou cultivado.

PENA DO LOBO
O temible lobo, latín canis lupus, dotado, segundo a lenda, de poderes máxicos. Quen o mira fixamente aos ollos queda enfeitizado polo poder da súa mirada. A súa abundancia sabémolo polas xeiras organizadas contra eles, como as que, no século XIV, ordenou o arcebispo Berenguel de Landoira mandando que unha vez por semana saísen as parroquias co cura á fronte dende o primeiro sábado de Coresma ata o 24 de xuño para dar morte aos lobos e armar os foxos (buratos onde entra o lobo e non pode saír). Manuel Valladares Núñez, no seu Diccionario gallego-castellano (1884), fala tamén do lobo negro,Canis Lycaon, variedade, quizais, do lobo común pero máis fero, delgado, cor negra uniforme, cunha mancha branca no fuciño e outra no peito.

PENA DA MADRE
O composto madre pouco ten que ver do que unha muller é para os seus fillos, ou a femia dun animal para as súas crías. Deriva do latín matre que significa canle dun río ou presa de auga. Xa no terreo da mitoloxía pode facer alusión a unha das tres Matres Gallaiciaecélticas.

PENAMAIOR (SANTA MARÍA DE SAN LOURENZO)
Nome da parroquia. Latín pinna maior. Penamaior cítase nun documento do ano 572 como límite do comitatus sarriensis levat se in Penam Majorem et pergit ad Pando.

PENA MAIOR
Pico situado a 1.184 metros de altitude sobre o nivel do mar. Latín pinna maior. Citada como Pena Maiore no ano 1093.

PENA DAS PALEIRAS
O composto sinala a presenza dunha cova. Son famosas as covas ou palas de Rubiá de Valdeorras, na provincia de Ourense.

PENA DE PASCUA
O profesor Cabeza Quiles, no seu Os nomes de lugar (1992), di que que o composto pode derivar do latín pascua, pasto, herba de alimento para o gando, que aparece moitas veces con ese significado nos documentos medievais. A Pascua é, na relixión católica, a festa na que se lembra a resurrección de Cristo. Contáronme que no lugar se reunían os pegureiros que coidaban do gando lanar para xantar.

PENA DE PICARELO
O composto é un diminutivo de pico.

PENA DO PICO 
Pico, latín beccu, é un sinónimo de cima, cume, curuto. Denuncia unha rocha situada nun alto que actuaba como punto de referencia.

PENA DO QUEIXO
O composto nada ten que ver co alimento que se fai callando o leite das vacas, das cabras ou das ovellas. Deriva do latín quattere, quassus, crebantar, en alusión a un terreo que remata en costa para entrar nunha chaira.

PENA DO RAMALLO
O segundo elemento identifica a rama ou póla dunha planta, especialmente de carballo.

PENA DO RAMISCO
Mesma etimoloxía ca a anterior.

PENA DE REGOME
Moitísimos topónimos aluden aos regos ou regatos. No caso de Regome tamén parece, cando menos na súa raíz, que faga referencia a este elemento natural tan común en Galicia. O problema teriámolo no sufixo. Temos topónimos lucenses deste estilo, tipo Regoufe, Regovide ou A Regoela. A simple vista, sen entrarmos en detalles, puideran significar rego do lobo, rego da vide ou rego pequeno, máis ou menos. É dicir, con isto queremos mostrar que a unión rego + sufixo semella darse na nosa toponimia. Por outra banda, temos tamén topónimos rematados nesta partícula –ome (Méixome ou Bréixome, por exemplo). No caso de Bréixome tamén a raíz parece aludir a terreos húmidos ou regueiros. Se isto é así empataría moito con Regome. Nesa visión simple en que estamos podemos entón ver a partícula –ome proveniente dun HOMINE latino e sinalarmos unha pena do rego do home á maneira, por exemplo, da Pena do Home das Nogais. Outras vías sería interpretar este –ome como sufixo abundancial ou mesmo como indicativo de antigos posesores, tipo Gomesende, por exemplo. Neste sentido, nas cantigas medievais galego-portuguesas aparece un ric-home e Elixio Rivas fala na súa Onomástica dun Rico home, nome persoal, co significado de rico, podente, señor ou príncipe.

PENA DA SOMBRA 
Alusión a un acubillo para resgardarse do sol. Figura que a pena forma sobre a superficie ao interpoñerse entre esta e o sol. Xa no eido da superstición, en Galicia chámase sombra ao espectro ou aparición vaga e fantástica da imaxe dunha persoa defunta. Tamén recibe este nome a doenza causada pola aparición dun morto, como a anemia, o raquitismo, etc.

PENA TALLADA
A 1.034 metros de altitude sobre o nivel do mar. Alusión a unha pena cortada ou separada.

AS PENAS
Plural de pena. Lindeiro co concello de Triacastela. A 981 metros de altitude sobre o nivel do mar.

PENAS DA ALBELA
O composto vén da forma preindoeuropea *alb, monte, altura, ou do latín albus, branco. O albelo é unha forma galega moi usada para designar unha árbore que tamén se chama abidueira, bedul, bidueiro, etc., e corresponde á denominación de betulla alba. Tamén se chama albela ao miñato, ave da familia das falcónidas.

PENAS DE CALAMOUCO 
O composto fai alusión a unha pedra grande, difícil de mover a man.

PENAS DO CHARCO
Voz onomatopéica. Auga detida nun burato máis ou menos fondo.

PENAS DA CHISPA
A chispa é a partícula que salta do lume ou de calquera corpo que o contén. Levan este nome as penas situadas no cume dun monte que adoita ser máxico ou sagrado. Quizais faga referencia a un lugar onde soen cacer os raios.

PENAS DO ENCIÑAL
En Cadoalla. Alusión a unha pena situada nun lugar poboado de aciñeiras, do latín vulgarilicina, árbore de madeira dura cuxo froito é a landra. Os nosos devanceiros, para curar determinadas enfermidades, adoitaban colgar a roupa das súas ramas. Cando a construción da autostrada A6, as máquinas e a dinamita arrasaron literalmente cun castro e os tramos da vía romana que pasaba polo lugar.

PENA DA GALIÑA
O composto deriva do latín gallina, alusión á ave de curral. En tempos, comer carne de galiña era un verdadeiro luxo, tanto é así que mesmo existía o cargo de Galiñeiro Real que se encargaba de subministrar esta ave aos monarcas. Como elemento simbólico, a galiña representaba á Nai Protectora.

PENAS DE MAZAIRA
Árbore que dá como froito a mazá. A mazaira silvestre, malus sylvestris, diferénciase da cultivada, malus domestica, sobre todo no seu menor tamaño e porque o froito é de sabor agre. A mazaira era unha árbore sagrada para os celtas.

PENAS PARDAS 
Do latín pardus, da cor parecida á da terra, entre vermella e marrón.

O PENEDO
Rocha que destaca no terreo e que actuaba como punto de referencia.

A PENELA 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Guilfrei. Diminutivo de pena co sufixo -ela.

PENELAS DA AUGA
Ver Pena Agüeira.

AS PENELIÑAS 
Diminutivo de pena. 

PICARELO 
A 648 metros de altitude sobre o nivel do mar. Diminutivo de pico.

O PICO 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Latín beccu, cima, cume, curuto.

PICO ADAIRO
A 801 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto pode derivar do antropotopónimo que se explica dende o xenitivo Ada(n)i, Adán.

O PICO DO CASTRO
Monte da parroquia de Ouselle. Nidia referencia ao castro que hai no lugar, latín castru.

PICO DA COVA
A 1.043 metros de altitude sobre o nivel do mar. O composto deriva do latín covu, concavidade natural ou artificial, na superficie ou no interior da terra. 

PICO DE FONCOVA
A 1.035 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Foncova.

PICO DO LAGO
O composto deriva do latín lacus, lago, depósito de auga.

PICO DE NAVALLOS
Partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo ou depresión montañosa. 

O PICÓN 
A 564 metros de altitude sobre o nivel do mar. Aumentativo de pico. Fr. Martín Sarmiento (1745) di que tamén se lle chama así ao farelo de trigo. Para Filgueira Valverde (1926), pan de segunda fariña. Segundo Eladio Rodríguez González (1958), pan de fariña pasada pola segunda peneira, por iso se chama "pan de peneira".

O PIÑEIRO
Xunto o castro do Castelo en Cadoalla. Do latín pinu. Árbore que dá as piñas e o seu tronco a resina.

O PIQUÍN DE VILAIZ
Piquín, diminutivo de pico, latín beccu, cume, curuto. O composto é un topónimo de orixe xermánica rematado en -iz.

POMAR DO LOBO
Derivado do latín pomum, mazá. Sitio plantado de maceiras. Para os antigos, Pomona era a deusa protectora dos froitos. O lobo, latín canis lupus, o mítico depredador protagonista de tantas lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case a súa exterminación, a partires da Idade Media. Manuel Valladares Núñez, no seu Diccionario gallego-castellano (1884), fala tamén do lobo negro, Canis Lycaon, variedade, quizais, do lobo común pero máis fero, delgado, cor negra uniforme, cunha mancha branca no fuciño e outra no peito.

A PONTE DE CRUZUL 
Na parroquia de Cruzul, sobre o río Ferreiros ou Cruzul, século XVIII. Proxectada polo enxeñeiro francés Lemour no ano 1773, ten noventa e catro metros de lonxitude, con tres arcos de medio punto. Durante a Guerra da Independencia, as xentes do lugar apodráronse de máis dun milleiro de fusís que os soldados franceses agochaban xunto a ponte. A tradición di que foi voado para empecer o paso das tropas napoleónicas, feito, ao parecer, que só é unha lnda. No ano 2009, o Concello solicitou á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia a súa declaración como Ben de Interese Cultural. Latín ponte, estrutura construída para comunicar dous lugares separados por unha corrente de auga ou un accidente do terreo. As pontes eran fundamentais para asegurar a continuidade de calzadas e camiños. Das pontes romanas, agás unhas poucas que manteñen intacta a súa construción orixinal (Bibei, Freixo), apenas se conservan restos xa que no Medievo foron substituídas por outras máis modernas. Aínda que moitas pontes erixidas na Idade Media perderon utilidade hoxe en día, constátase unha grande distribución por toda Galicia. Segundo Caridad Arias os topónimos referidos ás fontes e pontes hai que tomalos con reserva e non sempre fan alusión a nomes comúns, senón que derivarían dos nomes prerromanos Bonto e Ponto. A uns 200 metros río arriba consérvanse os estribos laterais dunha pontella de madeira que servía de paso a un muíño. 

AS PONTES DE GATÍN 
Nas Pontes de Gatín, parroquia de Líber, érguese unha ponte sobre o río Navia, medieval de posible orixe romana, se ben hai autores que sitúan a súa construción no século XVIII. Blázquez (1923) e Estefanía Álvarez (1960), entre outros cren que aquí puído estar a mansión romana de Ponte Neviae. Segundo a lenda foi construída polo demo nunha noite; o nome viría do gato negro co que os veciños lle pagaron a obra ao diaño. Outra lenda conta o pauto que fixo co demo un mozo que non podía cruzar o río para ver a súa amada. No medio do único arco consérvase un miliario que debeu pertencer a unha calzada romana, logo reutilizado en tempos de Carlos III para insculpir unha inscrición viaria que di: "El edifico/este puente/por orden del/protector/de los caminos/del pueblo/[...] roto/[...] el [...]". Mais esas, o composto fai alusión a unha *(villa) Gattini, dun propietario medieval que atendía polo nome de Gattinus ou Cattinius. No ano 1167 Fernando II couta o mosteiro de San Salvador de Cancelada "ex parte de Gatin per fundum de Pina Ausendi", e no 1178 "sicut dividit a pontibus de Gattin" (Nicandro Ares Vázquez).

A PONTE DA MOURA
O composto deriva da raíz *mor, pedra, nome que, nalgún caso, pode facer alusión á cor moura ou ao ser sobrenatural tan arraigado no maxín popular que deu multitude de lendas. Verbo dos mouros e mouras, cómpre precisar que nada teñen que ver cos moros(árabes) que invadiron a Península Ibérica no século VIII. As nosas mouras e os nosos mouros, habitantes de covas, mámoas e castros onde custodian grandes tesouros, veñen, segundo algúns autores, de crenzas nacidas na Prehistoria. Máis información no topónimo A Moura. 

PONTE MOURELOS
O composto deriva da raíz *mor, pedra, máis o sufixo -elo. Franco Grande e Carré Alvarellos din que tamén se chama mourelo ao muíño para o millo.

A PONTE NOVA
O adxectivo nova fai alusión, no presente caso, a unha ponte que substituíu a outra máis antiga.

A PONTE VELLA
O composto deriva do latín vetera.

PORTA DA CRUZ
O primeiro elemento deriva do latín portu, paso ou río entre montañas. O composto vén do latín cruce, alusión a un topónimo viario, cruce ou confluenza de camiños, ou ao símbolo relixioso cristián.

A PORTELIÑA
Diminutivo de porto. A forma latina portu fai alusión, tanto a embarcadoiros ou abrigos costeiros ou, como é o caso, a pasos de ríos ou entre montañas. 

O POSTAL
Descoñezo a que pode facer alusión este topónimo, quizais a un posto ou posta onde se tomaba ou facía cambio de cabalo durante unha viaxe. Tamén porción de terreo onde se plantan árbores, xeralmente castiñeiros ou carballos, que fan os veciños en montes comunais. Ou extensión pequena de terreo situado no medio dunha terra de outro.

POZANCAS 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Poza deriva do latín puteus, pluralputea, co prefixo prerromano -anca, en alusión a unha charca, poza.

AS POZAS
Plural de poza.

POZAS DA SERRA
Unha serra é un cordal montañoso de pouca extensión. 

OS PRADOS
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Latín pratu, terreo, xeralmente húmido, onde se deixa medrar ou sementa a herba para alimentar o gando. 

PUMARÍN DE ABAIXO e PUMARÍN DE ARRIBA
Núcleos de poboación pertencentes á parroquia de Vilachá. Diminutivo de pumar, do latínpomum, mazá. Sitio plantado de maceiras. Topónimos de situación.

QUINTÁ DE CANCELADA (SANTA EULALIA)
Nome da parroquia. O primeiro elemento pode derivar do latín quinta, grande propiedade rústica con casa e terreo de cultivo. Extensión de terreo cultivado. Quintas partes dos froitos entregados aos donos dunha propiedade. Tamén pode facer referencia a unha *(villa) Quintia ou Quintiani dun posesor medieval de nome Quintius ou Quintianus. Cancelada, conxunto de cancelas, latín cancellu, estrutura que se coloca nunha portela ou parte do curro onde se mete o gando. Segundo a crenza popular, xunto ás cancelas xuntábanse as almas dos defuntos, por iso, en moitas partes de Galicia, aínda hoxe en día, non se pechan con violencia por medo a espertalos. Eulalia, nome de orixe grega que en galego deu Olaia, Baia, Santalla, Olalla. Vítima de diferentes tormentos (o potro ou ecúleo, entre outros), morreu crucificada no século IV.

AS QUINTAS
Latín quinta, grande propiedade rústica con casa e terreo de cultivo. Extensión de terreo cultivado. Tamén quintas partes dos froitos entregados aos donos dunha propiedade. 

RAPOSEIRA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Referencia a un lugar frecuentado polo raposo, derivado de rapum, rabo, tamén coñecido como golpe, latínvulpes.

A RASA
Latín rasam, do verbo radere, terreo chan e elevado desprovisto de vexetación. Lugar onde se fixo unha rozada.

A RASELA
Mesma etimoloxía que A Rasa.

A REBORDELA
De reboretum máis o sufixo -ela, carballeira. Tamén pendente. J. Piel conxectura con que pode estar relacionada con rebordán, bravo.

RECADÉN
Detrás. Parte traseira de calquera cousa. Tamén xugada de bois que ás veces se pon detrás do carro.

A REGADA
Semella aludir a algunha regueira ouo canle de auga para rigare, regar.

REGOCHAO 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Topónimo composto polos vocábulos latinos rigu e planu. Corominas defende que o galego rego procedería dun céltico reku.

REGOSMIL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. *(Villa) Recomiri, dun propietario medieval de orixe xermánica que atendia polo nome de Recomirus.

O REGUEIRO
Un regueiro, do latín rigarium, é unha pequena corrente de auga, máis grande ca o regato e máis pequena ca o río. Polo concello de Becerreá discorren os de Abredo, *(villa) Abrentii, en alusión a un propietario latino de nome Abrentius. Aiousa, desemboca no Navia a xeito de fervenza. Aira da Ponte, latín area, espazo de terra firme ou empedrada con laxes, próximo á casa, usado para mallar os cereais, secar os legumes e outros usos.Arroxo (ver Arroxo). Bao Narón, latín vadu, sitio pouco profundo dos ríos onde se pode pasar andando; Narón vén do preindoeuropeo *nar, *ner, *nor, auga. Barreiros,prerromano barro, lama, fango. Calamouco. Cantiz. Carballal, raíz prerromana *carb, pedra, planta nada entre pedras. Terreo poboado de carballos. Carballal de Fontarón.Os Carballos, latín quercur robur. Carracido, latín carricetum, referido á abundancia de carrizos, latín carex/caricis ou canas silvestres dos pantanos. Cerdeiroa. Cernadas, étimo que nomea unhas *(terras) cineratas ou incineradas. Chousa, latín clausa, monte, horta, herdade ou calquera tipo de terreo pechado. O Convento, recibe o nome polo mosteiro de Penamaior. Fala dun lugar onde vive unha comunidade de frades ou monxas dunha mesma orde relixiosa. Cousín, diminutivo de couso, latín causu. Leira para cultivo de legumes. Tamén depósito no que se gardan os cereais. Foxo, lugar preparado para sitiar as feras. Donsal. Fonte do Lagarto, alusión ao réptil de pequeño tamaño. Fontaos, do latín fontanus. Fontefría, latín fonte frigida, manancial de augas frías. Fontes, latínfontem. Grande. Navallo, partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo ou depresión montañosa. Ouselle (ver Ouselle). A Pasada, referencia a un curso de auga que se pode cruz a pé. Prelamo. Pousadas, latín pausata, de pausare, parar, cesar, repousar. Requeixo (ver Requeixo). Riamonte (ver Riamonte). Ribón (Ver Ribón).Rioporto, o primeiro elemento vén do latín rivu; Porto vén do latín portu, paso natural entre montañas. Rodeiras, do latín rotariu. Cabeza Quiles baralla dúas hipóteses: Marcas que deixan as rodeiras dos carros polo paso continuado sobre o mesmo lugar, ou alturas máis ou menos arredondadas. Ruideiros. Saballeiros. Santa Mariña. Savilleira. O Souto, latín saltus. Torés. Trigais, de triticales, campos sementados de trigo. Tamén recibe o nome de trigal o verderol, o paxaro parecido ao pardal. Valcova (ver Valcova).Val de Touzán, do prerromano tautia, en alusión a un terreo poboado de carballos e/ou matorreira. Valín da Pena, de val, latín vallis, e pena, céltico penn, rocha; Caridad Arias faino derivar do antropotopónimo celta Valinus ou Balinus. O Vao, do latín vadu, paso dun río. As Veigas (ver A Veiga). Vilaiz (Ver Vilaiz).

OS RELLAOS
Alusión a unhas ladeiras pequenas. Ou chan que interrompe a pendente dun terreo.

REQUEIXO
O étimo está no latín quattere, quassus, crebantar. Alusión a un terreo que remata en costa para entrar nunha chaira. Para Carré Alvarellos (1951), é tamén a parte interior da palloza onde se almacena a leña no inverno, e lugar na cociña onde se ten a leña para o lume. E para Elixio Rivas (1978), especie de queixo feito de leite tomado.

RIAMONTE
*(Villa) Renamundi, dun propietario medieval de nome Renamundus.

RIBAS 
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cadoalla. Voz latina ripa, ribeira máis ou menos característica dun río ou regueiro. Nicandro Ares Vázquez di que pode ser o lugar ao que fai alusión un documento do ano 1093: "villam in territorio Navie, loco predicto Auselli, ubi dicunt Ripa, subtus monte Penna Maiore".

RIBA DOS TALLOS

O segundo elemento, do latín taliare, tallar, cortar, fai alusión a unha porción de terra cortada ou separada que se designa a capricho e de pouca extensión. Tamén asento baixo e sen respaldo; banco longo e forte sobre o que se pon o porco cando se mata; e anaco de toro dunha árbore que pode ter diversos usos.

A RIBEIRA
Do latín riparia, ribeira dun río. Terreo bañado por unha corrente fluvial.

RIBÓN
Variante de ribazo, porción de terra con algún declive, cuberta de vexetación espontánea. Terreo de pedra ou terra que serve de linde entre dúas leiras. Para Caridad Arias contén os elementos rigu e bonnus, río bo.

O RÍO
Do latín rivu, corrente de auga. Segundo a crenza popular a auga dos ríos arrastran a enfermidade como arrastran o sedimento. Polo concello de Becerreá discorren os ríosBullán, alusión a unha corrente fluvial que bulla, gurgulla ou burbulla. Donsal. Riofrío, nidia alusión a unha corrente de augas frías. Furco, voz latina furca, alusión a un río que se bifurca. Machuco, mazo, artefacto accionado por unha corrente de auga para bater o ferro. Narón (ver Narón), citado nun documento do ano 1093 limitando a aldea de Ribas.Navia, partícula prerromana *nav, depresión, concavidade do terreo. En Galicia está amplamente documentada na epigrafía a deusa prerromana Navia. Para Blanca García Fernández-Albalat no seu Guerra y religión en la Gallaecia y la Lusitania antiguas(1990) sería unha divindade que facilitaría o acceso ao Máis Alá a través da auga. Sancido(ver Sancido). San Martiño, nome que vén de Martinus, "adicado ao deus Marte", latínMars/Martis, o deus da guerra, nome de orixe pagá moi frecuente en Galicia que os cristiáns aceptaron pola popularidade do bispo de Tours. Val de Madre (ver Valde Madre). Val das Táboas (ver Val das Táboas).

RIODARCO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. De rivu, río, e arcus, arco. Quizais unha corrente de auga que forma un arco ou curva (meandro) no seu percorrido.

RIOMUÍÑOS
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilamane. Topónimo composto polos vocábulos latinos rivu, río, e molinu, muíño.

SAA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cadoalla. Seguindo ao profesor Cabeza Quiles, o étimo vén dunha base *salas, á súa vez proveniente do xermánico sal, casa dunha soa habitación, convertida despois, ao pasar ao romance, en sala que evolucionaría, ao perder o l intervocálico, a saas facendo alusión a un pequeno espazo agrícola pechado.

OS SABALLEIROS
Existe na toponimia lucense abundantes mostras de nomes de lugares coa raíz Sab- [Sabadelle (Cervantes), Sabadón, Sabarei, Sabariz]. Do mesmo xeito que Sabadelle parece proceder dun *VILLA SAPATELLI (de SAPATELLUS) ou Sabariz de *VILLA SABARICI (de SABARICUS), poderiamos postular para Saballeiros un hipotético *VILLA SAPALLARIUM ou SABALLARIUM. Elixio Rivas na súa Onomástica fala do nome de home SABBATUS, inspirado nun día da semana, do latín SABBA-SABBATA, derivado do hebreo e xa cristián. Entre os derivados deste nome está SABELLUS, quizais étnico dos SABELLI, pobo romano. Di Ferrín que apelidos como Sabadelle ou Saballe teñen un elemento común sâb- (suâba) que, algúns estudosos —Piel ou Kremer— conectan co pobo suevo ou suabo. No caso en que pensemos que *sâb- fose etnónimo dos nosos suevos, habería que dicir que tamén na Galicia máis interna aparece o elemento suevi-, que indicaría a pertenza á mesma estirpe. Neste monte pódense ver tres covas.

SALGUEIRIÑOS
Diminutivo de salgueiro, latín salicariu, árbore propia de lugares húmidos. A cortiza é moi rica en tanino e contén salicilina, base principal da aspirina.

SAN ADRAO 
Monte situado na parroquia de Ousón, a 719 metros de altitude sobre o nivel do mar. San Adrao (Hadrianus) naceu a finais do século III en Constantinopla. Fillo do emperador Probo, foi oficial do exército romano adicándose a perseguir aos cristiáns. Mais, vendo a fe destes, converteuse ao cristianismo. Sometido a tormento por se negar a renunciar á súa fe, foi decapitado no ano 306.

SANCIDO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Armesto. Aquí estamos diante dun falso haxiotopónimo. Pode vir do latín salicetum, alusión a un campo poboado de salgueiros, latín salicariu, árbore propia de lugares húmidos; a cortiza é moi rica en tanino e contén salicilina, base principal da aspirina. Nicandro Ares di que semella o participio desancitus, prohibido, aplicado a un campo inculto que non foi segado nin pacido.

SANTA ISABEL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cadoalla. Nome de orixe hebreaElisabeth. Santa Isabel, filla do rei André II, naceu en Hungría no ano 1207. Cando quedou viúva repartiu as súas riquezas entre os pobres. Morreu vítima dunha enfermidade aos viente e catro anos de idade.

SAN PEDRO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Furco. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. 

SAN QUINTÍN 
Naceu arredor do ano 287. Non se sabe moito sobre a súa vida, pero parece ser que foi fillo dun senador romano. Logo de se converter ao cristianismo, predicou na Galia onde foi torturado e decapitado, e logo arroxado ao río Somme.

SARCEADA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Furco. Da forma variante Soc(c)ius(antropotopónimo) poden derivar o topónimo galego Souceda e os apelidos Sarceda e Sarces, cuxa filiación, non moi clara, puidera derivar do nome celta Sarcio. Nicandro Ares di que puido ser unha vila sarcinata, na que se amañaba a sarcina, bagaxe, equipaxe dos viandantes, ou tamén dun home de nome Sarcinatus.

O SARROAL
Alusión a un terreo sabregoso.

SEARA DE FONTES
Derivado da voz céltica senara, campo de cereais; extensión de terreo de cultivo onde varios veciños posúen leiras, mesmo de aproveitamento comunal. O composto vén do latínfontem.

SEARA DO PONTÓN
Pontón, pasarela, xeralmente de madeira, para cruzar ríos e regueiros.

SEARA DE TELO
O composto fai alusión a unha *(villam de) Tello, dun propietario que atendía polo nome de Tellus.

SEARA DO TRAVESAL
Terreo máis comprimido ca longo, en relación aos contiguos. 

AS SEARIÑAS
Diminutivo de seara.

A SEIMEIRA
Seimeira, fervenza, caída de auga dende certa altura que discorre por unha rocha.

SENDRIL
Cando Ferrín no seu libro sobre apelidos fala de Senra ou Seara cita os termos presentes en galego e portugués seara, senra e sendra como procedentes do sénara/sénera que acabamos de ver. Sendril parece ter bastante semellanza co vocábulo sendra cun sufixo -ilque supostamente podería facer referencia a ‘sitio de’, neste caso, de searas ou senras. Lembremos que na formación deste topónimo podería estar presente un elemento preindoeuropeo sen, co significado de monte, e que pode alternar en *San/*Sen/*Sin. Por último mencionarmos que na provincia de Lugo o topónimo Sendín é moi común. Non parece que teña que vincularse con Sendril pero, de ser así, seguramente estariamos a falar xa de posesores xermánicos, quizais de Sindo, latinizado Sindus.

A SERRA 
Latín serra. Cordal montañoso de pouca extensión. Xa dende a antigüidade clásica, nas montañas prodúcese o contacto directo entre os homes e os deuses, onde se accede ao mundo dos mortos e da escuridade.

SERRA DE CALAMOUCO 
Para o composto, ver Penas de Calamouco.

SERRA DO CHAO DO MARCO 
Para o composto, ver Chao do Marco.

SERRA DE GUILLÉN
Para o composto, ver Guillén.

SERRA DA HORTA
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. O composto vén do latín horta, terreo situado preto da casa, destinado a cultivo de verduras, legumes e outros usos. 

SERRA DE LAGOS
Do latín lacus. Arredor de lagos e lagoas tecéronse un elevadísimo número de lendas que falan de vilas asolagadas, castigo inflixido pola divindade pola falla de caridade dos seus habitantes. Nalgunhas lagoas apareceron armas e outros útiles prehistóricos polo que se cre que os nosos antergos considerábanas lugares sagrados, de aí que lle depositaran ofrendas.

SERRA DE LIÑARES
Para o composto, ver Liñares.

SERRA DE PEDRUÑAIS 
Lindeira co concello de Navia de Suarna. Alusión a un cordal montañoso de características pedrosas.

SERRA DA PENA 
Para o composto, ver Pena.

SERRA DE PENALLA 
Diminutivo de pena.

SERRA DE PENALTA
Débese a descompoñer as voces latinas penna alta. Alusión a unha pena que destaca na paisaxe.

SERRA DE PENAMAIOR 
O nome da serra viría, en principio, por unha pena que actuaría como punto de referencia. Ver Penamaior.

SERRA DO PENEDÓN 
Lindeira co concello de Baralla. Aumentativo de penedo.

SERRA DO PORTELO 
Diminutivo de porto, latín portu, paso entre montañas.

SERRA DE SAN PEDRO 
A 961 metros de altitude. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. 

SERRA DE VALDAVARA 
Para o composto, ver Casa de Valdavara.

SERRA DE VILAMANE 
A 757 metros de altitude sobre o nivel do mar. Para o composto, ver Vilamane.

SERRA DE VILARES
Para o segundo elemento, ver Vilar.

SERRÓN DA PEDRA DA HEDRA
A 1.053 metros de altitude sobre o nivel do mar. Hedra vén do latín hedera, arbusto araliáceo rubideiro que se fixa á superficie por medio de garfos.

SEVANE (SAN XOÁN)
Nome da parroquia. Nidia repetición toponímica, pois Sevane vén, como a advocación da parroquia, de San Iohannis, San Xoán, nome de orixe hebrea que significa "Deus é propicio ou misericordioso".

SOBRE O CASTRO
Lugar situado por riba do castro de Vilouta de Abaixo. A preposición latina super actúa co significado de sobre, encol de, enriba. Topónimo de situación.  

SOUTO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Sevane. Latín saltus, arboreda, bosque pedroso e con altibaixos no terreo. Terreo no que hai moitas árbores, sobre todo castiñeiros. Caridad Arias amosa as súas dúbidas acerca de que o topónimo se relacione sempre con lugares referidos ás características da paisaxe, de feito sinala a presenza de nomes persoais: Sottus, Suttus, Saltus, Sotillus, Sotullianus (divindade prerromana),Suttunius, etc. 

SOUTO DE AGÜEIRA
Souto de castiñeiros, algúns centenarios, e outras especies autóctonas. Para o composto, ver Agüeira.

SOUTO DA BOUZA
En Saa, parroquia de Cadoalla. O composto deriva do latín baltea, terreo sen cultivar e cheo de maleza. No lugar, xunto á igrexa parroquial de Cadoalla, celébrase unha afamada romaría os días 14 e 15 de setembro (ver Lendas, ritos e tradicións da comarca dos Ancares nesta mesma páxina).

SOUTO DE CORMES
Souto de castiñeiros con máis de 55 hectáreas. Para o composto, ver Cormes.

A TEIXEIRA
Gorida do porco teixo (Meles, meles), ou lugar poboado de teixos, taxus baccata. Verbo da árbore conífera, cómpre lembrar o relatado por Floro, escritor latino do século II d.C., cando menciona o asedio do Monte Medulio no ano 19 antes de Cristo, cando os romanos, ante a imposibilidade por conquistalo coa súa poderosa maquinaria de guerra, cércanno cun foxo de quince millas ao que os galegos respostan, denantes caeren escravizados, cun holocausto colectivo por medio do veleno do teixo e as propias armas.

TESÍN
Diminutivo de teso.

O TESO
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Fontarón. Tamén recibe este nome un pico situado a 1.044 metros de altitude sobre o nivel do mar. Latín tensus, de tendere, estirar, extender. O topónimo fai alusión a un lugar alto no campo. Monte alto e escarpado. Outeiro. Frei Martiño Sarmiento escribiu que vén de tendo, tesum, teso, alto.

TESO DA LAMA FIGUEIRO
Lama deriva do prelatino lama, masa branda ao se mesturar a terra con auga. Para o último elemento, ver Figueiro.

TESO DO MARCO
Para o composto, ver Marco.

TESO DE ROMEO
Rosmarinus officinalis, romeu. Utilízase como condimento. Antano usábase como estimulante e para tratar distintas enfermidades.

O TOCO
Tobo, toca, covil. Tamén parte do tronco que fica unido á terra despois de cortar a árbore. Para Aguirre del Río (1858), manco que carece dunha man ou brazo, ou do seu uso. Segundo Eladio Rodríguez (1958), tobeira, lugar oculto. E para Elixio Rivas (2001), baleiro, oco.

TODÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cascallá. Alusión a unha *(villa) Tetoni, dun propietario de orixe medieval de nome Teton.

TORALLO 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Partícula prerromana *tor, altura, rocha. Ou, segundo indica Nicandro Ares, dun posesor de nome Turalius. Un dito popular recita: "Os de Horta comen o caldo nunha biorta, i-os de Torallo nun fardallo".

TORRE DOS ERBÓN

En Cormes. Utilizouse como cadea. Torre deriva do latín turre, construción alta e estreita que teñen algúns castelos, igrexas e casas. O composto vén do latín herba, calquera planta pequena de talo tenro.

TORTES (SAN PEDRO)
Nome da parroquia. Nicandro Ares di que semella ser o topónimo Turtures que se nomea, di, nun discutido documento do ano 666. Se así fora trataríase dunha (Villa) Turturis dun posesor de nome Turtur, nome persoal baseado no apelativo latino turtur, turturis, rula. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. Segundo o Catastro de Floridablanca (1785) pertenceu xurisdicionalmente a Torés, en As Nogais.

TOUZÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Aumentativo de touza, prerromano tautia, en alusión a un terreo poboado de carballos e/ou matorreira.

A TRAPA
Prerromano *trap ou *tramp, trampa para cazar feras. Tamén pode denunciar un asentamento da orde monástica do Císter.

TRAS DOS BARBEITOS
A preposición latina trans funciona como elemento de formación de palabras co significado de máis alá ou detrás de. O composto vén do latín verbactum, espazo de terra que se deixa sen cultivar para que descanse.

TRAS DA TORRE
En Ouselle. O composto deriva do latín turre, construción alta e estreita que teñen algúns castelos, igrexas e casas. Este prado está situado detrás da Casa de Rivas.

TRASVILA
O composto deriva do latín villa.

A TRAVESA
Do latín Travessum, que atravesa, que se pode interpretar no sentido de herdades atravesadas por camiños ou dispostas transversalmente. Tamén se chama así á peza do carro que une as chedas e o cabezallo. Trabe.

TREITOIRO
Deriva do vocábulo latino traiectum, paso entre montes.

TUCENDE
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Quintá de Cancelada. *(Villa) Tudesindidun propietario de nome Tudesindus.

UCEDO
Monte situado na parroquia de Guilfrei. Lugar abundante en uces, latín ulice, arbusto de pequeno tamaño, da familia das ericáceas, con flores de cor branca ou malva e madeira moi dura que recibe, ademais, os nomes de urce, breixo, torga, carpaza, carrasco e queiroga.A raíz e a flor da uz branca utilizábase como remedio para a dor de cabeza e o lumbago. A uz vermella considerábase velenosa.

O VAL
Latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas.

O VAL DA COSTA
Vocábulo latino costa, terreo en pendente, xeralmente referido a un camiño polo que se transita sen moito esforzo. 

VAL DE MADRE
Latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. O composto madre pouco ten que ver do que unha muller é para os seus fillos, ou a femia dun animal para as súas crías; deriva do latín matre que significa canle dun río ou presa de auga. Xa no terreo da mitoloxía pode facer alusión a unha das tres Matres Gallaiciae célticas.

VAL DE NUNO
O composto fai alusión a un home medieval de nome Nunnus, propietario dunha *(villa) Nunni.

VAL DA SERRA
Unha serra, latín serra, é un cordal montañoso de pouca extensión. 

VAL DAS TÁBOAS
O segundo elemento vén do latín tabula, táboa. F. Martiño Sarmiento, en Colección de voces y frases de la lengua gallega (1746-1770), di que é unha porción de herdade que se sementa. Cabeza Quiles, no seu Os nomes de lugar (1992), cita a Historia Compostelana:"in Alvariza unamm tabulam de terra per suos marcos" que, traducido, daría "en Albariza unha cortiña (tabulam) de terra (pechada) polos seus marcos".

VALCOVA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Veiga. Topónimo composto polo substantivo val, latín valle(m), terreo encurvado ou deprimido entre montañas, e o adxectivo covo, latín covu, que alude á súa situación nunha depresión orográfica.

VALDERROXO 
O composto, roxo, vén do latín russeu, de cor entre vermella e amarela.

VALDORROS
A segunda parte do topónimo, orros, semella derivar da base prerromana *or, altura, característica xa clarificada pola primeira parte do étimo.

VALEDEIRO
Válido, que ten valor. Valedeyro na documentación medieval.

O VALICEDO
De val, latín vallis.

VALIÑA 
Núcleo de poboación situado na parroquia de Agüeira. Diminutivo de val, latín vallis, chaira de terra entre montes ou alturas. Caridad Arias di que non está relacionado convallis, senón que contén o antropotopónimo celta Val(l)o ou Val(l)io, con derivados latinizados Valius, Valiacus...

VALIÑA DOSA
O composto quizais estea formado sobre dorsum, lombo, en alusión a un sitio empinado.

AS VALIÑAS
Ver Valiña.

A VEIGA (SANTA MARIÑA)
Nome da parroquia. Prerromano *baika, terreo sempre húmido, chan e fértil. Denomina un val ou terreo que baixa cara o río. O nome da santa vén do latín e significa "proveniente do mar, mariñeira". En Galicia, principalmente na provincia de Ourense, venérase á santa do mesmo nome nacida no ano 123 en Piñeira de Arcos (Sandiás), decapitada por se negar a renunciar á súa fe. Conta a lenda que cando a súa cabeza caeu no chan deu tres saltos dos que nacereon tres fontes que son as mesmas que hoxe en día seguen a manar a carón da igrexa de Santa Mariña de Augas Santas, no concello de Allariz.

VEIGA DE PEREIRA
O composto pode facer referencia tanto á pereira brava (pyrus cordata) como á pereira cultivada (pyrus communis). Mais esas, Gonzalo Navaza di que pereira e pereiro poden ser, nalgún caso, variantes de pedreira e pedreiro.

A VENDA DO CRUZUL
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cruzul. Venda, mesón ou casa establecida nun despoboado para hospedar aos camiñantes. Para o composto, ver Cruzul.

O VIADUCTO
Do latín via, camiño, e ductus, condución, obra a xeito de ponte para o paso dun camiño sobre unha irregularidade do terreo. Ponte ou construción semellante que, no presente caso, se fixo para salvar un accidente xeográfico cando as obras da autoestrada. No concello de Becerreá temos os viaductos da Agra, Frades, Narón, Ouselle, Río Navia e Torallo.

VILACHÁ (SAN PEDRO)
Nome da parroquia. Aldea ou vila edificada sobre un terreo chan, latín villa plana. Por vila entendíase unha aldea ou grupo de casas dentro duns límites precisos con edificacións para vivir e gardar as colleitas, animais e aparellos, converténdose nun elemento básico dende o século X. San Pedro, nome do apóstolo "fundador" da igrexa católica e primeiro pontífice, nome que vén do latín petrus, pedra; mais a verdadeira orixe hai que buscala no grego kephas, pedra rectangular. Na parroquia consérvanse restos dunha explotación aurífera de época romana.

VILACHÁ PEDROSA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Veiga. Villa plana petrosa. Alusión a unha poboación edificada sobre un terreo de características pedrosas. Nas proximidades podemos ver os restos dunha explotación aurífera de época romana.

VILAIZ (SANTIAGO)
Nome da parroquia. Topónimo de orixe xermánica rematado en -iz que pode conter o nome persoal, unido a vila, Anicius (Nicandro Ares Vázquez). Santiago o Maior, coñecido tamén como o Zebedeu, foi discípulo de Xesús. Segundo a tradición foi no ano 33 cando pisou por primeira vez a Gallaecia para evanxelizala. Fóra dos Evanxeos, só aparece nomeado nos Feitos dos Apóstolos, cando é martirizado en Xerusalén no ano 44 por orde de Herodes Agripa. Será no ano 813 cando o ermitán Paio descubra a suposta tumba no monte Libredón, onde o enterraran os discípulos que arrivaran co seu cadáver a Iria Flavia (Padrón), nun lugar onde xa existía unha necrópole precristiá e onde logo se ergueu a catedral. Hai quen asegura que os restos venerados na catedral son os de Prisciliano, o famoso heresiarca galego do século IV.

VILAMANE (SANTA MARÍA)
Nome da parroquia. *(Villa) Manii, dun propietario medieval de nome Mangius. María, nome de orixe hebrea que chega a nós a trávés do latín eclesiástico; significa "señora". Dito recollido en Vilamane: Dille a vaca ao becerro: "Ti virás por onde eu veño".

VILAR DE CANCELADA
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Vilachá. Do latín villare, pequeno núcleo de poboación co conxunto das súas terras. O vilar ou casal, de menor rango cá vila, xurde a partires dos séculos XII e XIII por mor da modificación na organización da produción agraria. Cancelada, conxunto de cancelas, latín cancellu, estrutura que se coloca nunha portela, parte do curro onde se mete o gando, límite. Segundo a crenza popular, xunto ás cancelas xuntábanse as almas dos defuntos, por iso, en moitas partes de Galicia, aínda hoxe en día, non se pechan con violencia por medo a espertalos. 

VILAR DE FRADES
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Ouselle. O composto vén do latín fratre, freire, monxe, persoa que pertence a unha orde relixiosa. Nas inmediacións consérvanse restos dun castro e dunha explotación aurífera romana. Cuveiro Piñol (1876) di que o frade é tamén un insecto que se cría nas cañas vellas das viñas. Para o mesmo autor chámase coroa de frade a unha planta anual das cináreas (cirsium eriophorum).

VILAR DE OUSÓN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Cruzul. Parece que foi un Villare Ausoniipertencente a un propietario de nome Ausonius.

VILARÍN
Núcleo de poboación pertencente á parroquia de Penamaior. Diminutivo de vilar. Tamén pode facer alúsión a unha *(villa) Elarini, dun propietario medieval de nome Elarinus ouArinius.  

VILARÍN 
En Ouselle hai outro lugar coñecido como finca Vilarín onde apareceu un relevo romano datado a finais do século I ou principios do século II d.C., empregado secundariamente nun forno de tixolos; representa a tres animais (touro, vaca e vitelo) camiñando cara a esquerda e escalonados por tamaño; crese que formaría parte dun friso de carácter procesional e que algúns investigadores poñen en relación cun culto oriental adicado ás divindades Serapis ou Mitra. 

VILOUTA (SANTA MARIÑA)
Nome da parroquia. Alusión a unha vila alta, a un pobo situado nun lugar outo, elevado. O nome da santa vén do latín e significa "proveniente do mar, mariñeira". En Galicia, principalmente na provincia de Ourense, venérase á santa do mesmo nome nacida no ano 123 en Piñeira de Arcos (Sandiás), decapitada por se negar a renunciar á súa fe. Conta a lenda que cando a súa cabeza caeu no chan deu tres saltos dos que nacereon tres fontes que son as mesmas que hoxe en día seguen a manar a carón da igrexa de Santa Mariña de Augas Santas, no concello de Allariz. Segundo o Catastro de Floridablanca (1875), Vilouta pertencía á xurisdición de Doncos, en As Nogais.

VILOUTA DE ABAIXO e VILOUTA DE ARRIBA
Núcleos de poboación pertencentes á parroquia de Vilouta. Topónimos de situación. En cada unha das aldeas hai un castro.

A VOLTA
Do latín voluta. Álusión a un entorno circular.

O XANTELO
De *sal-, corrente, regato?

O XEBRADOIRO
Quizais relacionado con acibadoiro, do latín cibare, alimentar, cebar, pode que contaminado con separare, xebrar, alusión a un lugar onde seseparaban as reses ou os froitos, por exemplo a castaña do ourizo.

O XISTRAL
Campo situado xunto a igrexa de Cascallá onde se celebraban as festas. Varias acepcións: Do latín genista, sitio abundante en xestas. Segundo Elixio Rivas, derivado de xistro, lugar abundante en xistros ou lousas. Corominas suxire unha posible relación co mallorquín celistre, vento moi frío e penetrante. Para o P. Sarmiento, vara fina e flexible de duas ou tres ramas para fustrigar ao gando miúdo.

Colectivo Patrimonio dos Ancares
Toponimia do concello de Becerreá

http://arqueoloxiadosancares.blogspot.pt/2011/01/toponimia-do-concello-de-becerrea_23.html, [5mai2018]

[Continuação...]